Biologicznie aktywne składniki żywności korzystne dla organizmu

Aktualizacja: 7 maja, 2024

Dzięki istnieniu składników bioaktywnych możemy się cieszyć zdrowiem i dobrym samopoczuciem na długie lata. Niemal wszystkie z nich posiadają właściwości antynowotworowe, przeciwzapalne czy antyoksydacyjne, a regularne ich spożycie chroni nas przed chorobami cywilizacyjnymi. Jakie to są substancje i gdzie się znajdują?

Substancje bioaktywne

Substancje  bioaktywne to podstawowe składniki odżywcze, a także związki nieodżywcze, naturalnie występujące w surowcu lub w produkcie poddanym procesowi technologicznemu (np. produkty reakcji Maillarda), które wpływają na funkcje fizjologiczne i metaboliczne organizmu (wzmacniają, osłabiają lub modyfikują).  

W związku  z powyższym związki biologicznie czynne można podzielić na korzystne i niekorzystne. Skupiając się jednak na związkach korzystnych wiele z nich występuje naturalnie w produktach żywnościowych, są to:

• błonnik pokarmowy,
• oligosacharydy,
• probiotyki, prebiotyki, synbiotyki,
• poliole – alkohole wielowodorotlenowe,
• aminokwasy, peptydy, białka,
• wielonienasycone kwasy tłuszczowe,
• witaminy i składniki mineralne,
• cholina i lecytyna,
• substancje fitochemiczne.

Pojęcie substancji bioaktywnych wiąże się ściśle z pojęciem żywności funkcjonalnej i żywności wzbogaconej. Żywność funkcjonalna to taka, która właśnie dzięki zawartym składnikom bioaktywnym wykazuje korzystny wpływ na określone funkcje organizmu. Z kolei żywność wzbogacona zawiera celowy dodatek związków aktywnych biologicznie, które zostały utracone w procesie produkcji lub dodatek związków naturalnie nie występujących w surowcu, czy też występujących w małych ilościach.

Poniżej kilka przykładów spośród długiej listy naturalnie występujących  substancji biologicznie aktywnych.

Daidzeina – fitoestrogen

Daidzeina to związek należący do grupy izoflawonów, zwany również fitoestrogenem. Substancja ta posiada właściwości przeciwnowotworowe, antyoksydacyjne oraz antyagregacyjne. Cechą charakterystyczną tych związków jest zdolność do wiązania się z receptorami estrogenowymi (znaczenie w kobiecych zaburzeniach hormonalnych – naśladuje bowiem w pewnym stopniu działanie estrogenu) i androgenowymi (odgrywa rolę  w wypadku problemów z prostatą u mężczyzn).

Występowanie: soja (pod postacią 7-glukozydu daidzeiny), preparaty ziołowe wspomagające funkcjonowanie układu hormonalnego

Ciekawostka: niektóre źródła wskazują, że daidzeina może „zmniejszać ochotę” na napoje alkoholowe.

Kwas elagowy – antynowotworowy sojusznik

Kwas elagowy jest związkiem chemicznym z grupy polifenoli, ściślej – należy do kwasów fenolowych. Badania wskazują, że ta bioaktywna substancja posiada silne właściwości antynowotworowe, antymutagenne, przeciwzapalne, antyoksydacyjne.

Najnowsze badania wykazują, że kwas ten posiada dodatkowo działanie przeciwzmarszczkowe. Kwas elagowy  może wywierać działanie fotoochronne. Zabezpiecza on skórę przed zniszczeniami powodowanymi promieniowaniem, chroniąc ją przed enzymem MMP, który niszczy kolagen, a także poprzez redukcję ekspresji cząsteczki ICAM, biorącej udział w procesach zapalnych

Występowanie: owoce jagodowe, głównie truskawki, maliny, żurawina, winogrona, a także orzechy włoskie, granat.

Ajoen – nadzieja dla pacjentów z mukowiscydozą

Ajoen to aktywny biologicznie związek pochodzący z rozpadu alliiny (prekursor smaku i zapachu czosnku).  Przypisuje się mu działanie antyrakowe. Jest również czynnikiem obniżającym poziom „złego” cholesterolu.

Ajoen charakteryzują również antybiotyczne i antystatyczne właściwości, gdyż związek ten  zaburza powstawanie bakteryjnego biofilmu już na początkowym etapie.

W ramach badań prowadzonych przez duńskich naukowców stwierdzono, że surowy wyciąg z czosnku hamuje ekspresję dużej liczby genów kontrolowanych przez quorum sensing (chemiczną komunikację między bakteriami) oraz że u myszy ekstrakt sprzyja szybkiemu wyleczeniu zakażenia Pseudomonas aeruginosa. Za tę właściwość odpowiedzialny jest właśnie ajoen. Stwierdzenie to ma duże znaczenie dla pacjentów z mukowiscydozą, gdyż bakterie Pseudomonas aeruginosa prowadzą u nich do rozstrzenia oskrzeli, zwłóknienia płuc i w konsekwencji do niewydolności oddechowej i śmierci. Ajoen wobec tego stwarza możliwość wypróbowania u chorych nowych metod terapii.

Występowanie: czosnek.

Resweratrol – wspomagacz układu krwionośnego

Resweratrol jest polifenolem zaliczanym do grupy flawonoidów. Roślina syntezuje  resweratrol w odpowiedzi na infekcje grzybiczne, także pod wpływem silnego czynnika stresogennego (uszkodzenie tkanki, niedobór wody, promieniowanie UV). Ilość tego składnika w roślinie osiąga najwyższy poziom po około 24 godzinach od momentu zadziałania czynnika szkodliwego  i obniża się po 42–72 godzinach.

Wykazuje następujące prozdrowotne właściwości:

• przeciwzapalne,
• pozytywny wpływ na profil lipidowy krwi,
• obniżenie ryzyka zapalności na choroby układu krążenia,
• działanie antyoksydacyjne, zwiększenie odporność komórek na stres oksydacyjny,
• obniża ciśnienie krwi,
• antynowotworowe,
• zwiększa efektywność chemioterapii,
• zapobiega rozwojowi choroby Alzheimera.

Występowanie: rdestowiec ostrokończysty, orzeszki ziemne, czarne odmiany winogron, owoce jagodowe (morwa, żurawina, borówka czernica, borówka brusznica, czarna jagoda, borówka amerykańska, czarna porzeczka, truskawki, maliny), owoce chlebowca, jabłka, kakao, czekolada, skórki pomidorów, liście i kwiaty następujących roślin: gniot, ciemiężyca biała, orchidea, sosna zwyczajna, rabarbar  eukaliptus, świerk.

Średnia zawartość resweratrolu w winach czerwonych wynosi ok. 1,9 mg/dm3. Czerwone wina o największej zawartości resweratrolu to: Pinot Noir, St.Laurent, Marzemino, Merlot i Blaufränkisch, natomiast Agriogitiko jest gatunkiem o najmniejszej jego zawartości.

Kwercetyna – antyalergen

Kwercetyna jest jednym z flawonoidów najliczniej występującym w świecie roślin, należącym do klasy flawonoli. Związek ten w zależności od stężenia, umiejscowienia w komórce oraz źródła wolnych rodników może wykazywać właściwości zarówno pro-, jak i antyoksydacyjne. Ponadto charakteryzuje się silnymi właściwościami przeciwzapalnymi oraz zdolnością do hamowania komórkowego uwalniania histaminy, z czego wynika jej silne działanie antyalergiczne. Kwercetyna odgrywa dużą rolę w utrzymaniu trwałości naczyń krwionośnych i może obniżać gęstość krwi, a więc i zapobiegać zakrzepom. Jest także niezbędna dla prawidłowej absorpcji witaminy C i zapobiega jej zniszczeniu w organizmie.

Antyrakowe właściwości kwercetyny obrazują badania naukowe, gdzie wykazano, że jej synergiczne działanie z  innymi mikroskładnikami odżywczymi może hamować wzrost już rozwiniętych guzów sutka u szczura i zmniejszać ich złośliwość.

Występowanie:  herbata, soki owocowe, wino, miód, jabłka, aronia, borówka czernica, czarna porzeczka, pomarańcze, cebula (szczególnie czerwona), brokuły, brukselka, szpinak, kapusta, szczaw, skrzyp, ruta, dziurawiec, rumianek, głóg, kasztanowiec, czarny bez i wiele przypraw.

Katechiny – receptor młodości

Katechiny stanowią grupę związków polifenolowych zaliczanych do flawanoli. Właściwości katechin polegają na działaniu ściągającym, w smaku zaś są cierpkie i gorzkawe. Zaliczane są do jednych z najsilniejszych przeciwutleniaczy. Te biologicznie czynne składniki odpowiedzialne są za neutralizowanie złego oddziaływania wolnych rodników jak również zminimalizowania powstających ich ilości. Ponadto spowalniają procesy starzenia i działają energetyzująco na komórki. Mają duże znaczenie w procesie ochrony naszej skóry przed promieniowaniem słonecznym. Podobnie jak wiele innych składniki bioaktywne obniżają poziom „złego” cholesterolu i wykazują działania antynowotworowe.
Najnowsze badania wskazują także na istotną rolę katechin w kwestii dobrego widzenia.

Występowanie:  kakao, czekolada, czerwone wino, zielona herbata, czarna herbata, owoce (jabłka, śliwki, brzoskwinie, truskawki, wiśnie) i rośliny strączkowe  (bób, fasola, soczewica).

Luteolina – wspomagacz pamięci

Luteolina to kolejny przeciwutleniacz, który należy do grupy flawonów. Badania profesora Rodneya Johnsona z University of Illinois donoszą, iż dieta obfitująca w luteolinę ogranicza związany z wiekiem stan zapalny mózgu oraz będące jego skutkiem deficyty pamięciowe. Falwon ten znacznie poprawia kondycję intelektualną, bezpośrednio oddziałując na mikroglej, by ograniczyć wytwarzanie cytokin prozapalnych.

Występowanie:  seler, zielona papryka, marchew, oliwa, oregano.

Kurkumina – popularny środek antyrakowy

Kurkumina jest związkiem polifenolowym pochodzącym z kłącza ostryżu długiego, inaczej zwanego ostryżem indyjskim, czy kurkumą.

Jej wpływ na zdrowie człowieka jest wieloraki. Spośród wszystkich właściwości kurkumy, za najważniejsze uznaje się jej działanie przeciwnowotworowe. Wykazano, że za przyczyną kurkuminy walka z rakiem następuje dzięki:

• hamowaniu proliferacji komórek nowotworowych;
• niszczeniu zmutowanych komórek, aby zapobiec ich rozprzestrzenianiu się w organizmie;
• hamowaniu przekształcenia prawidłowych komórek w komórki nowotworowe;
• zmniejszeniu stanów zapalnych;
• zapobieganiu rozwojowi naczyń krwionośnych zasilających guza;
• hamowaniu syntezy białka przyczyniającego się do utworzenia nowotworu.

Po za tym kurkuminę charakteryzuje działanie antyoksydacyjne  i przeciwzapalne.

Występowanie: kurkuma

Kwas linolowy – pobudza podstawową przemianę materii

Sprzężony kwas linolowy (ang. conjugated linoleic acid – CLA) to naturalny składnik pokarmów zwierzęcych, powstający z kwasu linolowego. Wciąż prowadzone są  badania nad prozdrowotnymi właściwościami tej substancji. Niektóre z nich potwierdzają, że może on chronić przed chorobami nowotworowymi, szczególnie przed rakiem piersi, skóry, jelita grubego i pierwotnego raka wątroby.

Ponadto naukowe eksperymenty prowadzone na zwierzętach dowiodły, iż sprzężony kwas linolowy wpływa korzystnie na lipidy surowicy krwi oraz spowalnia tempo procesów miażdżycowych. Inną właściwością, którą przypisuje się temu składnikowi jest posiadanie zdolności do normalizacji metabolizmu glukozy, co oznacza obniżenie ryzyka zachorowania na cukrzycę typu II.

Kolejną ciekawą tezą, dotyczącą CLA jest jego wpływ na metabolizm pobudzający podstawową przemianę materii. Badania prowadzone na młodych myszach wykazały, że kwas linolowy powodował u nich  zwiększanie masy mięśniowej,  a zmniejszanie ilości tłuszczu w organizmie. Ta obiecująca teoria wymaga jeszcze weryfikacji na ludzkim organizmie.

Występowanie: pełnotłuste mleko, produkty mleczne i mięso.

Zawartość tej substancji można zwiększyć poprzez odpowiednią hodowlę bydła. Pasze dla zwierząt należy wzbogacić w oleje roślinne zawierające kwas linolowy (np. olej słonecznikowy lub sojowy). Wypasanie krów na pastwisku, zwłaszcza obrośniętym młodą trawą, także wpływa na zwiększenie ilości kwasu linolowego w ich mleku.