Tokoferole i tokotrienole – jaką pełnią funkcję w organizmie?

Aktualizacja: 28 lutego, 2024

Witamina E nie jest jedną substancją, lecz grupą 8 związków organicznych, czyli α-, β-, γ- oraz δ-tokoferolu i analogicznych tokotrienoli. Najaktywniejszym z nich jest α-tokoferol, który w największym stopniu jest zatrzymywany w organizmie. Działanie pozostałych homologów jest ograniczone, ponieważ bardzo szybko są metabolizowane i wydalane wraz z żółcią oraz moczem. Nie oznacza to jednak, że te formy witaminy E są mniej istotne dla naszego organizmu. Badania prowadzone od dłuższego czasu pokazują, że tokotrienole i pozostałe tokoferole wykazują aktywność biologiczną całkowicie odmienną od α-tokoferolu.

W przeciwieństwie do pozostałych witamin, aktywne formy witaminy E najprawdopodobniej nie są kofaktorami, lecz pełnią funkcję antyoksydantów. Zapotrzebowanie organizmu na te substancje jest zmienne i zależy przede wszystkim od poziomu stresu oksydacyjnego, a ten z kolei jest uzależniony od ilości wolnych rodników, utleniaczy i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w tkankach. 

Niedobór witaminy E nie wywołuje gwałtownych symptomów, jak w przypadku niskiej podaży kwasu askorbinowego (szkorbut), witaminy B1 (beri-beri) czy witaminy D (krzywica). U osób dorosłych niedobór witaminy E jest skutkiem złego wchłaniania tokoferoli. Sytuacja taka może mieć miejsce w przebiegu biegunek tłuszczowych lub może pojawić się po usunięciu części jelita cienkiego.

Zbyt niski poziom tej witaminy jest szczególnie niebezpieczny u noworodków, gdyż może przyczynić się do rozwoju niedokrwistości, zaburzeń widzenia (retinopatia wcześniaków), a nawet powodować nagły zgon.

Poziom witaminy E w osoczu waha się od 0,8 do 2,0 mg/dl, a objawy niedoboru pojawiają się zwykle przy stężeniu tokoferoli na poziomie poniżej 0,5 mg/dl.

Tokoferole

Tokoferole rozpuszczalne są w tłuszczach, dlatego organizm gromadzi je przede wszystkim w tkance tłuszczowej. Wchłanianie, które odbywa się w jelicie cienkim, uzależnione jest od obecności tłuszczu w spożywanym pokarmie oraz produkcji żółci na odpowiednim poziomie.

Najlepiej znaną formą tokoferoli jest izomer alfa, którego biodostępność dla ludzkiego organizmu jest największa. Wszystkie 4 formy występują w produktach w różnym stosunku procentowym, jednak to α-tokoferol przez długi czas był szczególnie doceniany.

Tokoferole – funkcje, źródła

Niedobory witaminy E mogą powodować wzmożone występowanie szeregu chorób infekcyjnych, stanów zapalnych oraz schorzeń sercowo-naczyniowych. Zauważono, że α-tokoferol jest skuteczny w leczeniu zaburzeń mięśniowych i chorób serca, a także zmniejsza ryzyko wystąpienia dusznicy bolesnej czy zawału. 

Badania pokazały, że przyjmowanie α-tokoferolu przez pacjentów z chorobą wieńcową redukuje wystąpienie zawału aż o 77%. Co więcej, podawanie witaminy E krótko po zawale może zapobiegać rozszerzaniu się strefy uszkodzenia mięśnia. 

Tokoferol hamuje proces powstawania miażdżycy, wzmacnia i uelastycznia naczynia krwionośne, obniża krzepliwość krwi, a także zmniejsza degradację erytrocytów, co w rezultacie ułatwia dostarczanie zawartego w nich tlenu do wszystkich komórek organizmu.

Tokofenole i tokotrienole neutralizują wolne rodniki, chroniąc tym samym organizm przed starzeniem się oraz przeciwdziałając powstawaniu nowotworów. I tak α-tokoferol wykazuje działanie ochronne w przypadku niektórych typów raka piersi, gdyż ma zdolność indukowania apoptozy komórek nowotworowych.

Prowadzono również badania nad właściwościami protekcyjnymi α-tokoferolu w stosunku do nowotworów prostaty, żołądka, jelita grubego i odbytnicy. Okazało się, że w grupie pacjentów przyjmujących tokoferol częstość występowania prawie wszystkich nowotworów była niższa w stosunku do grupy kontrolnej. Wyjątek stanowił jedynie rak żołądka.

Doceniono także neuroprotekcyjne działanie α-tokoferolu. Zaobserwowano, że związek ten zmniejsza częstość napadów epileptycznych indukowanych penicyliną. Dzieje się to w mechanizmie wygaszania reaktywnych form tlenu powstających w mózgu podczas ataków.

Z kolei γ-tokoferol jest doskonałym wygaszaczem reaktywnych form tlenoazotowych, działa przeciwzapalnie (hamuje wydzielanie prostaglandyn) i – podobnie jak forma α-tokoferolu – może chronić przed chorobami serca i nowotworami prostaty. Stwierdzono również, że wyższy poziom γ-tokoferolu może redukować zachorowalność na raka płuc nawet 20-krotnie.

Tokoferole występują we wszystkich organach roślinnych, jednak ich całkowita zawartość różni się w zależności od gatunku. Najmniejszą zawartość tokoferoli stwierdzono w bulwach ziemniaka, a największą w nasionach i wytwarzanych z nich olejach. W większości tkanek roślin przeważa α-tokoferol. Wyjątek stanowią nasiona, w których znajdziemy przede wszystkim formę γ-tokoferolu.

Najlepszym źródłem tokoferoli są oleje roślinne (rzepakowy, słonecznikowy, sojowy, palmowy, kukurydziany, z kiełków pszenicy) oraz ryby. Warto zatem stosować się do zaleceń towarzystw, które rekomendują spożywanie ryb co najmniej 2 razy w tygodniu. Bogactwo tokoferoli to również:

• kiełki pszenicy,
• pełne ziarna zbóż,
• nasiona,
• zielony groszek. 

Decydując się na zakup oleju, warto pamiętać, że duża zawartość tokoferoli ogółem nie musi przekładać się na wysoki poziom najlepiej przyswajalnej formy, czyli α-tokoferolu. I tak, olej sojowy zawiera 1200 µg tokoferoli na 1 g produktu, ale jedynie 7% stanowi forma α, co daje nam 84 µg tego izomeru. Dla porównania, olej palmowy zawiera 500 µg tokoferoli, ale zawartość izomeru α to 25%, czyli 125 µg α-tokoferolu.

Tokotrienole

Tokotrienole wykazują większą aktywnością przeciwutleniającą niż tokoferole, ale ich biodostępność jest niestety znacznie ograniczona. Mimo to związki te zasługują na uwagę, gdyż posiadają właściwości odmienne od tych, którymi charakteryzują się tokoferole.

Ważną zaletą tokotrienoli jest ich łatwość przenikania przez skórę. Szlaki metaboliczne, przez jakie przechodzą tokotrienole w organizmie, skracają ich czas półtrwania. Z tego powodu prowadzone są badania mające na celu opracowanie preparatów nadających się do aplikacji bezpośrednio na skórę. 

Tokotrienole – funkcje, źródła

Cechą charakterystyczną tokotrienoli jest ich zdolność do obniżania poziomu cholesterolu we krwi, co pomaga zapobiegać chorobom układu krążenia. Jak widzimy, tokotrienole mają w tym wypadku działanie uzupełniające w stosunku do tokoferoli. Co więcej, tokotrienole wykazują również działanie przeciwzakrzepowe, przeciwnowotworowe i neuroprotekcyjne. Badania pokazały, że związki te mogą zapobiegać niektórym chorobom neurodegeneracyjnym, takim jak: choroba Alzheimera, Parkinsona czy Huntingtona. 

Tokotrienole znajdziemy przede wszystkim w:

• zielonych częściach roślin,
• pszenicy,
• ryżu,
• kukurydzy,
• kokosie,
• liczi,
• kasztanowcu chińskim,
• ostróżce ogrodowej.

Zauważono, że w zbożach występują zarówno tokotrienole, jak i tokoferole, ale ich rozmieszczenie w obrębie nasion jest różne (tokoferole znajdują się w zarodku, tokotrienole w bielmie).

Warto pamiętać, że witamina E jest używana również w kosmetologii – pełni rolę doskonałego przeciwutleniacza stabilizującego tłuszcze nienasycone. W połączeniu z witaminą A stanowi lekarstwo na trądzik oraz egzemy. Łagodzi też podrażnienia powstałe na skutek nadmiernej ekspozycji skóry na działanie promieni słonecznych. Najbardziej odporna na światło i temperaturę forma witaminy E – octan tokoferolu – jest składnikiem stosowanym w filtrach przeciwsłonecznych.

Witamina E wykazuje zdolność przenikania przez naskórek i wbudowywania się w cement międzykomórkowy. Tym samym odżywia i poprawia elastyczność, koi i nawilża skórę. Ma również zastosowanie w leczeniu przebarwień.