Dieta osób dorosłych z nietolerancją laktozy – produkty oraz uzupełnienie niedoborów

Aktualizacja: 18 marca, 2024

Nietolerancja laktozy przez osoby dorosłe jest powszechnym zjawiskiem występującym na świecie. W Polsce nietolerancję stwierdza się u 17–37% mieszkańców. Brak lub niewystarczająca ilość produkowanego w organizmie enzymu rozkładającego laktozę jest przyczyną wzdęć brzucha, uczucia przelewania i pełności, biegunek oraz poczucia lęku i niepokoju. Osoby z nietolerancją cukru mlecznego powinny zastosować dietę eliminacyjną, która zapobiega powstawaniu objawów wynikających z zalegania niestrawionego cukru w jelitach.  

Nietolerancja laktozy

Laktoza jest cukrem mlecznym, składającym się z dwóch monosacharydów – cząsteczki glukozy oraz galaktozy. W prawidłowych warunkach laktoza pod wpływem enzymu beta-galaktozydazy (powszechnie laktazy) zostaje katalizowana w jelicie cienkim w obecności wody do cukrów prostych glukozy i galaktozy, które swobodnie przedostają się do krwiobiegu i zostają wykorzystane przez organizm na cele energetyczne. Jeżeli cukier nie zostanie rozłożony, cząsteczki laktozy zalegają niestrawione w jelicie, zatrzymując wodę powodują wzrost ciśnienia osmotycznego, co objawia się nudnościami, bólami podbrzusza, biegunkami oraz uczuciem przelewania. W okresie niemowlęcym laktoza zawarta w mleku matki bądź mlecznych mieszankach zastępczych stanowi główne źródło energii dla niemowlęcia. Enzym beta-galaktozydaza jest produkowana w enterocytach rąbka szczoteczkowego jelita cienkiego w odpowiedzi na dostarczoną z pokarmem laktozę. Po odstawieniu dziecka od piersi matki, aktywność produkcji laktazy stopniowo zanika. W miarę wzrostu organizmu i stopniowemu rozszerzaniu diety dziecka, enzym laktaza zostaje syntetyzowany w mniejszych ilościach, a im mniej mleka i produktów mlecznych dziecko spożywa, tym mniej enzymu zostaje produkowane w enterocytach jelita cienkiego. W skrajnych przypadkach, gdy dorosła osoba ogranicza spożycie mleka i produktów mlecznych, może dojść do zatrzymania produkcji enzymu, co oznacza wtórną nietolerancję laktozy. Spożycie mleka lub produktów mlecznych będzie powodowało wtedy powstanie nieprzyjemnych objawów. Jeżeli organizm od urodzenia nie produkuje enzymu laktazy, mówimy o pierwotnej nietolerancji laktozy.

Do objawów nietolerancji laktozy zaliczamy wzdęcia, nudności, uczucie pełności, biegunka, uczucie przelewania w żołądku. Opisane symptomy są wynikiem obecności w jelicie grubym niestrawionych cząsteczek laktozy, które gromadząc się w jelicie powodują wzrost ciśnienia osmotycznego na skutek zatrzymania wody w obrębie jelita.

Produkty zawierające laktozę

Źródłem laktozy jest mleko i produkty otrzymane w wyniku jego przetwarzania technologicznego, liczne produkty żywnościowe oraz leki, w których laktoza jest nośnikiem substancji aktywnych.

Tab. 1 Zawartość laktozy w różnych produktach spożywczych

Dieta przy nietolerancji laktozy – zasady

W zależności od stopnia nasilenia objawów schorzenia, chory powinien zupełnie zrezygnować z produktów zawierających laktozę, ograniczyć ich spożywanie do takiej ilości by nie powodować objawów nietolerancji lub stosować specjalistyczne produkty, które zawierają w składzie dodatek enzymu. Zwykle chorzy z wtórną nietolerancją mogą spożywać ok. 5–10 g laktozy na dzień, co odpowiada jednemu opakowaniu jogurtu (18 0g), ¾ szklanki mleka, jednak ilość tolerowanej laktozy jest indywidualna dla każdej osoby.

Mleczne napoje fermentowane, czyli jogurt, kefir, mleko acidofilne i mleko zsiadłe są lepiej tolerowane przez osoby z nietolerancją w porównaniu do mleka, gdyż powstają w wyniku fermentacji laktozy zawartej w mleku z udziałem czystych kultur bakterii. Bakterie mleczne i kefirowe wykorzystując laktozę jako substrat fermentacji, rozkładają dwucukier do cukrów prostych: glukozy i galaktozy.

Na rynku dostępne są produkty mleczne z technologicznie dodanym enzymem, które mogą być swobodnie spożywane przez osoby z nietolerancją laktozy, gdyż beta-galaktozydaza rozkłada laktozę w produkcie. Konsument spożywa produkt z rozłożonym do glukozy i galaktozy dwucukrem. Dietoterapia schorzenia może opierać się na spożywaniu preparatów farmaceutycznych, zawierających wyizolowaną z drożdży i bakterii egzogenną beta-galaktozydazę, która następnie zostaje zamknięta w żelowej kapsułce. Osoby z nietolerancją laktozy mogą spożywać enzym w postaci kapsułki wraz z pożywieniem, bądź dodawać go bezpośrednio do produktu zawierającego laktozę, tuż przed spożyciem. Badania dowodzą jednak, że wyższą skuteczność wykazuje spożycie enzymu w postaci tabletki w porównaniu z dodaniem laktazy do produktu przed jego spożyciem. Dr inż. lek. med. Dariusz Włodarek z Zakładu Dietetyki warszawskiej uczelni SGGW wspomina również o sposobie wydłużenia kontaktu substratu, którym jest laktaza z enzymem laktazą w obrębie przewodu pokarmowego. Metoda ta opiera się na niespożywaniu produktów mlecznych jako jeden posiłek, a w połączeniu z innym produktem żywnościowym zawierającym długotrawiony tłuszcz bądź węglowodany złożone. Taki zabieg opóźnia opróżnianie żołądka, dzięki czemu niewielka ilość enzymu uzyskuje większą ilość czasu na przeprowadzenie reakcji rozkładu laktazy do monosacharydów.

Dieta przy nietolerancji laktozy – uzupełnienie niedoborów

Mleko i produkty mleczne stanowią główne źródło wapnia oraz witaminy D dla organizmu, które są ważnymi składnikami warunkującymi odpowiednią mineralizację kości i zapobiegają rozwojowi osteoporozy. Podczas stosowania diety eliminacyjnej należy szczególną uwagę zwrócić na dostarczenie wraz z dietą alternatywnych produktów będących źródłem wymienionych składników odżywczych. Ponadto produkty mleczne dostarczają pełnowartościowe białko, łatwostrawny tłuszcz oraz tiaminę (wit. B1), potas i fosfor.

Chorzy nie zawsze muszą rezygnować ze spożywania produktów mlecznych, a tym samym ryzyko wystąpienia u nich niedoborów witaminy D3 oraz wapnia zostaje zmniejszone. Na rynku żywnościowym pojawiły się produkty mleczne (jogurty naturalne i owocowe, jogurty typu greckiego oraz serki homogenizowane), które zawierają w składzie dodany przez producenta enzym laktazę. Produkty te są bezpieczne do stosowania przez osoby z nietolerancją, gdyż cukier mleczny zawarty naturalnie w produkcie zostaje rozłożony przez dodaną beta-galaktozydazę przed jego spożyciem.

Dobrym źródłem wapnia, podczas stosowania diety eliminującej produkty mleczne, będzie mak, sezam, słonecznik, migdały, orzechy laskowe, pistacje, tofu, soja, mleko i produkty sojowe wzbogacane w wapń, sardynki z ośćmi, jarmuż, boćwina, brukselka, płatki owsiane, śledzie, brokuły, natka z pietruszki, woda wysoko zmineralizowana. Ponadto sery podpuszczkowe i twarde zawierają ok. 0,1 g laktozy na 100 g produktu, dlatego mogą stanowić cenne źródło wapnia w diecie osób z nietolerancją laktozy.

Wraz z dietą możemy dostarczyć ok. 10% zapotrzebowania dziennego na witaminę D3, a 90% pochodzi z syntezy skórnej. Produktami będącymi źródłem witaminy D3 w diecie są oprócz produktów mlecznych i mleka, żółtko jaja, masło, oleje roślinne, wątroba, grzyby i pieczarki. Jeżeli dostarczenie wapnia wraz z dietą, mino spożywania produktów bogatych w wapń i witaminę D3 plasuje się na zbyt niskim poziomie, należy zasięgnąć porady żywieniowca bądź dietetyka, który rozważy wprowadzenie do diety suplementację wybranych składników odżywczych. Czytaj więcej tutaj.

Laktoza – gdzie się ukrywa?

Laktozę możemy odnaleźć w różnych produktach, które z pozoru nie wskazują na jej obecność. Czytając etykiety należy szczególną uwagę zwrócić na obecne w składzie mleko w proszku, gdyż cechuje je wysoka (50 g na 100 g produktu) zawartość laktozy. Mleko w proszku jest chętnie wykorzystywane jako zagęstnik do produkcji zup instant, sosów, słodkiego pieczywa piekarniczego, ciast, ciasteczek, batoników. Ponadto laktoza może znajdować się w kupnych naleśnikach i pierogach, jak również w wątpliwej jakości  kiełbasach, konserwach, serdelkach czy parówkach, pasztetach i wędlinach.

Należy również pamiętać, że cukier mleczny stosowany jest podczas produkcji wielu leków, jako nośnik.

Dieta osób z nietolerancją laktozy powinna wykluczać lub ograniczać spożywanie produktów będących źródłem cukru mlecznego. W diecie mogą znaleźć się niewielkie ilości mleka i napoje mleczne fermentowane, jednak ich ilość jest inna i indywidualna dla każdej osoby. Na rynku są dostępne bezpieczne produkty mleczne, które podczas produkcji zostały wzbogacone o beta-galaktozydazę, dlatego bez obaw mogą być spożywane przez osoby z nietolerancją. W ramach leczenia można zastosować preparaty farmaceutyczne, które zawierają wyizolowany z drożdży i bakterii enzym. W przypadku zupełnego wykluczenia produktów mlecznych z diety, należy rozważyć suplementację wapnia i wit. D3 oraz spożywać produkty alternatywne, które stanowią cenne źródło wapnia w diecie.