Laktoza – co to jest, produkty zawierające laktozą. Dla kogo dieta bez laktozy?

Aktualizacja: 23 stycznia, 2025

Kiedy w organizmie występuje niedobór (brak lub obniżenie aktywności) enzymu beta-galaktozydazy, zwanego powszechnie laktazą – niestrawiony cukier mleczny przedostaje się do jelita grubego, gdzie ulega gwałtownej fermentacji pod wpływem obecnej tam flory bakteryjnej. Produkty tego procesu razem z niezhydrolizowaną laktozą działają drażniąco i wzdymająco na przewód pokarmowy, nasilając objawy nietolerancji.

Laktoza w mleku

Zawartość laktozy w mleku krowim mieści się w przedziale 4,5–5,2% (tab.1). To właśnie ten dwucukier odpowiedzialny jest za przyjemny, lekko słodkawy smak mleka, którego słodycz jest równa około 10–15% słodyczy sacharozy [2].

Co to jest laktoza?

Pewnie niejednokrotnie zastanawialiście się, co to jest laktoza. Laktoza zwyczajowo nazywana również cukrem mlecznym obecna jest nie tylko w mleku krowim, ale również w mleku innych ssaków, w tym w pokarmie kobiecym. Do trawienia cukru mlecznego niezbędna jest laktaza (Beta-galaktozydaza) – enzym występujący w nabłonku jelitowym. Jej biologicznym celem jest rozkład cukru mlecznego do glukozy i galaktozy. Zaburzenia trawienia laktozy prowadzą do gromadzenia się tego dwucukru w przewodzie pokarmowym, a co za tym idzie wystąpienia objawów nietolerancji. Brak zdolności lub ograniczona zdolność syntezy w jelicie cienkim enzymu laktazy określana jest jako nietolerancja laktozy.

Produkty z laktozą

Należy pamiętać, iż laktoza to nie tylko składnik mleka i jego przetworów, lecz także  dwucukier ten w postaci ukrytej występuje w wielu produktach żywnościowych oraz farmaceutycznych (syropy, otoczki tabletek). Nie bez znaczenia osobom z hipolaktazją zaleca się szczegółowe analizowanie etykiet środków spożywczych, a co za tym idzie –  świadomy wybór produktów. Produkty z laktozą to m.in. także pieczywo cukiernicze, płatki śniadaniowe, zupy i sosy typu instant, margaryny, czekolady, a nawet wyroby mięsne, do których dodaje się ten cukier w celu poprawy smaku, zapachu i konsystencji [4].

Tabela 1. Zawartość laktozy w wybranych produktach spożywczych

Uczulenie na laktozę

Kiedy po spożyciu mleka lub jego przetworów występują niepokojące objawy jak np. biegunka czy ból brzucha zazwyczaj przyczyną nie jest uczulenie na laktozę a jej nietolerancja. Przyczyną nietolerancji jest brak enzymu laktazy, który rozkłada w jelitach laktozę. Wyróżnia się wrodzoną nietolerancję laktozy (hipolaktazja), którą diagnozuje się najczęściej w wieku dojrzewania. Związane jest to z postępującym wraz z wiekiem obniżeniem produkcji enzymu laktazy.

Istnieje także nietolerancja wtórna – przejściowa lub trwała. Na brak laktazy mają wówczas wpływ współistniejące stany chorobowe, podczas których dochodzi do uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego – miejsca produkcji laktazy. Wśród chorób tych wymienia się m.in. celiakię czy zespół Leśniowskiego-Crohna.

Nietolerancja laktozy u niemowląt

Na początku warto zaznaczyć, że nietolerancja laktozy u niemowląt występuje rzadko. Częściej spotykana jest alergia na białka mleka krowiego czy kolka.

W przypadku niemowląt można wyróżnić wrodzoną nietolerancję laktozy, za którą odpowiadają czynniki genetyczne. Wówczas charakterystyczne objawy towarzyszą dziecku od pierwszych dni i wpływają na zahamowanie jego rozwoju. U wcześniaków urodzonych poniżej 34. tygodnia może wystąpić rozwojowa nietolerancja laktozy. Jeśli dziecko ma zdiagnozowane choroby współistniejące np. celiakia czy choroby zapalne jelit, wówczas może być zdiagnozowana wtórna nietolerancja laktozy.

Nietolerancja laktozy – objawy

W jaki sposób można określić, że przyczyną złego samopoczucia jest nietolerancja laktozy? Objawy charakterystyczne po spożyciu mleka lub jego przetworów w przypadku tego schorzenia to: biegunka, uczucie przelewania w brzuchu, ból brzucha, nudności, wzdęcia i gazy. Jeśli zauważyłeś je u siebie zgłoś się do specjalisty, który zleci dalszą diagnostykę. 

Badanie na nietolerancję laktozy

Istnieje szereg badań, które pozwolą potwierdzić wstępne przypuszczenia i pomóc w diagnozie schorzenia. Badania na nietolerancję laktozy to:

• Wodorowy test oddechowy – do badania należy zgłosić się na czczo. Aby stwierdzić nietolerancję podaje się wodny roztwór laktozy, a następnie kilkukrotnie mierzy się poziom wodoru w wydychanym powietrzu.
• Test zmian poziomu glukozy w surowicy krwi – po podaniu wodnego roztworu laktozy bada się poziom cukru we krwi. Osoby z cukrzycą i zespołem złego wchłaniania są wykluczone z tego testu.
• Badanie pH stolca 
• Badanie moczu
• Próba eliminacyjna
• Testy genetyczne – badanie te wykonuje się w kierunku wykrycia obecności polimorfizmu genu LCT (odpowiedzialnego za produkcję laktazy) na drugim chromosomie. Do badania oddaje się próbkę krwi.
• Biopsja jelita cienkiego.

Dieta bez laktozy

Całkowita eliminacja laktozy z diety nie zawsze jest konieczna.

Postępowanie terapeutyczne wskazane jest wyłącznie u osób, u których występują objawy kliniczne nietolerancji laktozy. Osobom ze stwierdzoną nietolerancją cukru mlecznego najczęściej polecana jest dieta bez laktozy, czyli z wykluczeniem mleka i jego przetworów, choć w tym przypadku postępowanie dietetyczne powinno być dobrane indywidualne, gdyż całkowita eliminacja tego cukru z diety nie zawsze jest konieczna. W praktyce zakłada się, iż większość osób ze stwierdzoną nietolerancją laktozy może spożywać średnio 12 g/dzień tego cukru, co odpowiada jednej szklance mleka. Przyswajanie niewielkiej ilości laktozy uzależnione jest od indywidualnej tolerancji oraz występujących objawów ze strony przewodu pokarmowego po spożyciu określonych produktów spożywczych. W zależności od stopnia nasilenia objawów można stosować trzy strategie postępowania: całkowita rezygnacja z produktów mlecznych, ograniczenie spożycia produktów zawierających laktozę, zastosowanie preparatów farmakologicznych (kapsułki z egzogenną beta-galaktozydazą) [1,3]. Należy mieć na względzie fakt, iż każda dieta eliminacyjna może prowadzić do niedoborów. W związku z powyższym osobom, które nie mogą spożywać mleka i jego przetworów zaleca się zastąpienie mleka krowiego napojami roślinnymi wzbogaconymi w wapń i witaminy z grupy B.

Co pomaga, a co szkodzi, czyli ogólne zalecenia diety bezlaktozowej:

• Mając na względzie fakt, iż każda dieta eliminacyjna może prowadzić do niedoborów pokarmowych zwłaszcza witamin i składników mineralnych, należy zadbać o  racjonalny dobór poszczególnych grup produktów jako alternatywnego źródła mleka i produktów mlecznych, które są doskonałym źródłem wapnia, pełnowartościowego białka, witamin (A, B1, B2, B12) i składników mineralnych (magnez, potas, cynk).
• Zmniejszenie aktywności beta-galaktozydazy (wtórna nietolerancja laktozy) często jest wynikiem wielu schorzeń takich jak: choroba bakteryjna, rotawirus, nadużywanie alkoholu czy choroba Leśniowskiego-Crohna. Ta wtórna postać nietolerancji ma charakter przejściowy i mija wraz z regeneracją uprzednio zniszczonych kosmków jelitowych [4]. W tym przypadku wyklucza się produkty zawierające cukier mleczny do czasu ustąpienia chorób będących bezpośrednią przyczyną nietolerancji [3].
• Komponując dietę dla osoby z hipolaktazją należy zastępować mleko i produkty mleczne środkami spożywczymi bogatymi przede wszystkim w makroskładniki: wapń, magnez, potas, witaminy B2 i B12 oraz cynk. Do codziennej diety warto włączyć np. migdały, orzechy, tofu, które stanowią dobre źródło wapnia. Jednocześnie należy unikać produktów zawierających kwas szczawiowy (szpinak, rabarbar, szczaw), który utrudnia wchłanianie tego pierwiastka [4].
• Dobrym zamiennikiem mleka krowiego jest mleko sojowe i jego przetwory (wzbogacane w witaminy i składniki mineralne).
• Znane i cenione z uwagi na walory smakowe i wartość odżywczą mleczne napoje fermentowane (jogurt, kefir, maślanka), dzięki obecności żywych kultur bakterii fermentacji mlekowej doskonale sprawdzą się u osób z objawami nietolerancji laktozy. Bakterie te bowiem zawierają enzym beta-D-galaktozydazę, który rozkłada znaczną część laktozy, dzięki czemu są bezpieczniejsze w spożyciu aniżeli mleko surowe/pasteryzowane [2].
• Osobom ze stwierdzoną ciężką postacią nietolerancji cukru mlecznego zaleca się unikanie produktów zawierających nawet niewielkie ilości mleka i przetworów mlecznych, co jest związane z koniecznością wyeliminowania z diety także niektórych rodzajów pieczywa (pieczywo z dodatkiem mleka, bułki maślane, pieczywo cukiernicze), zup w proszku, konserw mięsnych.
• Bezwzględnie należy czytać etykiety, sprawdzając skład poszczególnych produktów spożywczych, bowiem mogą one zawierać dodatek mleka, mleka w proszku, serwatki, a nawet samej laktozy.

Współczesna medycyna rozwinęła się na tyle, aby móc zdiagnozować różne postaci nietolerancji laktozy i podjąć odpowiednie postępowanie terapeutyczne. Ogromną rolę w zachowaniu zdrowia odgrywa smaczna, pełnowartościowa i zbilansowana pod względem zapotrzebowania na energię i składniki pokarmowe dieta. Osobom zmagającym się z problemem nietolerancji cukru mlecznego zaleca się wizytę u wykwalifikowanego dietetyka, który zadba o właściwą dietę oraz prawidłowy dobór produktów zastępujących mleko i jego przetwory, celem uzupełnienia możliwych niedoborów pokarmowych.Poczytaj także na temat kefiru wodnego!