Czosnek może szkodzić – poznajmy skutki uboczne jego spożywania

Aktualizacja: 26 września, 2024

Oprócz wyraźnego smaku i zapachu czosnek posiada wiele cennych właściwości, pozytywnie wpływających na zdrowie. Podnosi odporność i zwalcza przeziębienia. Ta skuteczna broń przeciwko infekcjom może być jednak niebezpieczna. Sprawdź, kto powinien uważać spożywając czosnek.

Wiele osób twierdzi, że naturalne składniki są bezpieczne dla zdrowia i można je stosować bez ograniczeń. Jednak takie myślenie jest błędne. W nadmiarze czosnek może szkodzić. Trzeba mieć na uwadze możliwość wystąpienia efektów ubocznych jego stosowania.

Czy czosnek szkodzi?

przeziębienie

Miód, czosnek, cytryna – na…

W okresie przeziębień częściej niż zwykle sięgamy po 3 znane produkty – miód, czosnek i cytrynę, w nadziei, że z ich pomocą skutecznie wygramy walkę z chorobą. Czy słusznie? Czytaj dalej...

Czosnek jest wspaniałym rozwiązaniem na wiele dolegliwości. Jest łatwo dostępny, a przede wszystkim stanowi naturalny lek. Walczy z infekcjami, zbyt wysokim stężeniem cholesterolu, leczy bóle gardła, infekcje przewodu pokarmowego, a także wspomaga odbudowę prawidłowej flory bakteryjnej. Wśród ludzi cierpiących na cukrzycę znany jest jako środek wspomagający obniżenie poziomu cukru we krwi. Czosnek zmniejsza przekrwienie, ułatwia odkrztuszanie oraz pomaga zbić wysoką gorączkę. Jak widać, posiada wiele leczniczych cech, które wykorzystywane są od wielu lat. Każdy pamięta, gdy nasze babcie na przeziębienie przygotowywały specjalną miksturę z mleka i miodu, wzbogaconą czosnkiem. Czy ta, od wieków uważana za cudowny lek roślina może szkodzić naszemu zdrowiu?

Przez ostatnie lata prowadzono wiele badan na temat wpływu czosnku na zdrowie człowieka. Dowiedziono, że dla większości osób jest on bezpieczny i można go stosować bez obaw. Jednak jest pewna grupa osób, która powinna ograniczyć spożywanie tej dobroczynnej rośliny. Okazało się bowiem, że w niektórych przypadkach może wywoływać alergie.

Przeczytaj też: Czarny czosnek – właściwości, produkcja, zastosowanie i dawkowanie

Na co dobry jest czosnek?

alergia

Alergia pokarmowa – objawy skórne,…

Niepożądane objawy po spożyciu niektórych produktów spożywczych obserwowane były już wiele wieków temu. Tymczasem do dziś rozpoznawanie alergii pokarmowej nie jest łatwe, ze względu na różnorodność manifestacji objawów klinicznych. Pewne… Czytaj dalej...

Czosnek od wieków nazywany jest naturalnym antybiotykiem. Wszystko za sprawą jego prozdrowotnych właściwości. Działa bowiem antybakteryjnie, antywirusowo, antyzapalnie i antygrzybiczo. Wszystko to dzięki dużej ilości witamin, składników mineralnych, polifenoli oraz allicyny. Ta ostatnia bowiem z siłą supermana pozbywa się z naszego organizmu zagrażających naszemu zdrowiu bakterii. To nie jedyne pozytywnie oddziałujące na nasz organizm właściwości czosnku, gdyż:

• wzmacnia on również naszą odporność ¹,
• chroni wątrobę ²,
• obniża poziom glukozy we krwi ³,
• rozrzedza krew, przez co ma działanie przeciwzakrzepowe ³,
• pobudza perystaltykę jelit,
• pomaga w zapobieganiu powstawania nowotworów ³,
• obniża ciśnienie tętnicze krwi ³,
• obniża we krwi ilość tak zwanego złego cholesterolu, czyli frakcji LDL ³,
• bierze udział w detoksykacji organizmu,
• ma działanie wykrztuśne.

Jak zatem widać regularne spożywanie czosnku w jego naturalnej postaci, czy choćby jako suplement diety jest jak najkorzystniejsze.

Jak jeść czosnek? Jaka jest dzienna dawka spożywania czosnku?

Chociaż nie ma oficjalnych zaleceń dotyczących ilości spożywanego czosnku, badania pokazują, że spożywanie 1–2 ząbków (3–6 gramów) dziennie może mieć korzyści zdrowotne ⁴. Inaczej się ma rzecz, jeśli chodzi o dzieci. Tu dawkuje się go w zależności od wieku malucha. Dietetycy jednak najczęściej twierdzą, że bezpiecznym okresem do wprowadzania do diety dziecka czosnku będzie jego 10. miesiąc życia, choć są i tacy, którzy uważają, że lepiej zrobić to po ukończeniu przez malca dopiero 1 roku życia. W obu przypadkach warto natomiast zwrócić szczególną uwagę na to, aby zacząć od podaży jego bardzo małych ilości. Najbezpieczniej zatem jest dodawać ¼ jego ząbka, jako przyprawę do zupek. Przedszkolaki mogą zaś spożywać go w ilości ½ średniej wielkości ząbka dziennie, a dzieci starsze 1 ząbek.

Maluszkom zaleca się dodawanie czosnku, jako przyprawy, w rozgniecionej formie, ze względu na jego specyficzny, ostry smak. Dzieciom starszym, tak jak i dorosłym można go podawać w potrawach na ciepło, jako jeden ze składników sałatek, czy choćby jako dodatek do kanapki z masłem. Świetnie też sprawdza się w koktajlach warzywnych, pastach rybnych i mięsnych, a także w pesto.

W przypadku przeziębienia można również stosować naturalny syrop z czosnku przygotowywany samodzielnie w domu. W tym przypadku do rozgniecionego czosnku dodaje się miód, cytrynę oraz niewielką ilość przegotowanej wody. Wszystkie składniki syropu wypijanego trzy razy dziennie po łyżeczce, pozwalają pozbyć się objawów przeziębienia w 3 do 5 dni.

Należy pamiętać, że czosnek zawsze powinien być rozgniatany, wówczas bowiem wytwarza się w nim najważniejszy składnik, czyli allicyna. Najlepiej też spożywać go w surowej formie.

Czosnek, a choroby

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, czosnek ma bardzo dużo właściwości prozdrowotnych. Niestety, często wiele osób o tym zapomina i spożywa go wyłącznie w momencie przeziębienia. To duży błąd, szczególnie po 40 roku życia, kiedy to występuje zwiększone ryzyko powstawania zmian metabolicznych i miażdżycowych ⁵.

Czy czosnek szkodzi na serce?

Spożywanie czosnku jest wskazane w przypadku ryzyka chorób sercowo-naczyniowych ⁶. Wpływ na to ma jego działanie przeciwzakrzepowe, gdyż rozrzedza krew oraz ma działanie przeciwmiażdżycowe, jako że obniża on poziom frakcji LDL, czyli zapobiega odkładaniu się blaszek miażdżycowych w naczyniach krwionośnych, tym samym wspomagając prawidłowy przepływ krwi. Dzięki temu można uchronić się przed zawałem i wystąpieniem nadciśnienia tętniczego krwi ⁷. Nie należy zatem bać się regularnego spożywania czosnku pospolitego, gdyż nie zagraża on zdrowiu naszego serca.

Czy czosnek szkodzi na wątrobę?

Choć czosnek działa również zbawiennie na naszą wątrobę, gdyż pomaga zarówno w zapobieganiu występowania jej nowotworów, jak i stłuszczeniom ³, a także oczyszcza ją ze szkodliwych substancji, to w nadmiernych ilościach może jej zaszkodzić. Dlatego istotne jest dopasowanie ilości ząbków czosnku na dobę. Zbyt duża jego ilość powoduje bowiem podrażnienie wątroby. Należy też pamiętać, że czosnek pospolity nie jest również wskazany w przypadku występowania niewydolności wątroby.

Czosnek a nerki — czy jest szkodliwy?

Niestety, nie zaleca się również spożywania czosnku u osób z niewydolnością nerek, szczególnie w ostrej jej fazie. Wpływ na to ma fakt, że ma on właściwości podrażniające, a także jest ciężkostrawny.

Czosnek — kto powinien unikać?

Pomimo iż czosnek zaliczany jest do naturalnych antybiotyków, nie każdy powinien go stosować w swojej diecie. Nie jest on wskazany u osób z:

• niedociśnieniem,
• nieżytem/chorobą wrzodową żołądka lub dwunastnicy,
• zapaleniem błony śluzowej żołądka,
• cierpiącym na przewlekły lub ostry nieżyt jelit,
• w chorobie refluksowej przełyku,
• przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego,
• nadwrażliwości jelita grubego (IBS),
• przeroście flory mikrobakteryjnej jelit (SIBO)
• u osób z niewydolnością nerek lub wątroby.

Mitem jest natomiast, że nie mogą spożywać go kobiety w ciąży. Oczywiście ze względu na możliwość wystąpienia zgagi oraz podrażnień śluzówki żołądka powinny one zwracać uwagę na jego ilość. Czosnek pospolity nie zaszkodzi jednak rozwijającemu się w macicy dziecku. Warto jednak podkreślić, że warto zawsze skonsultować się z lekarzem przed wprowadzeniem nowych składników do diety w trakcie ciąży. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w artykule: Czosnek w ciąży na przeziębienie.

Bardzo popularny podczas detoksykacji jest czosnek kiszony, który usuwa zbędne toksyny z jelit. Ponadto ma on również silne działanie wykrztuśne więc jest zalecany podczas zmagania się z chorobami układu oddechowego. Dzięki obecności saponin działa też moczopędnie, co pozwala na usunięcie z organizmu nadmiaru wody, a tym samym zapobiega pojawianiu się obrzękom. Niestety i w tym przypadku należy bardzo uważać na to, kto może go spożywać.

Ból żołądka po czosnku, dlaczego powstaje, jak zneutralizować?

Dodając czosnek do potraw lub jedząc go na kanapkach, warto stosować się do zalecanych jego ilości. Zbyt duża dawka może bowiem powodować ból żołądka, bylina ta ma bowiem właściwości drażniące i jest ciężkostrawna. Bardzo często z tego powodu pojawia się też zgaga.

Na szczęście dolegliwości te można dość szybko złagodzić. Najszybciej i najprościej jest wówczas wyeliminować choć na pewien czas czosnek z diety. Jeśli jednak dolegliwości się pojawią niespodziewanie, warto sięgnąć po szklankę chłodnego kefiru lub mleka, które mają właściwości łagodzące. Zgagę minimalizuje również wypicie 200 ml wody z dodatkiem łyżki sody, a ból brzucha — filiżanka naparu z mięty pieprzowej.

Czy można przedawkować czosnek? Nadmiar czosnku — objawy

Czosnek, choć jest zalecany w diecie, to jednak w odpowiednich dawkach. Warto traktować go więc jako przyprawę lub lekarstwo, w zbyt dużych ilościach może bowiem zaszkodzić. W szczególności powinny zadbać o to osoby z niedociśnieniem oraz nieżytem żołądka, a także chorobą refluksową przełyku, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, nadwrażliwością jelita grubego (IBS), przerostem flory mikrobakteryjnej jelit (SIBO). Przedawkowanie ząbków byliny może bowiem prowadzić do:

• silnych bólów brzucha, które są zwiastunem podrażnienia śluzówki żołądka oraz wątroby,
• zgagi objawiającej się silnym pieczeniem w przełyku,
• a także wzdęć i gazów.

Ponadto zbyt duże obniżenie ciśnienia tętniczego krwi prowadzi do nadmiernej senności oraz zawrotów głowy, a także osłabienia koncentracji, niemożności skupienia się, mroczków i zaburzeń rytmu serca.

Czosnek – skutki uboczne

Niestety, nie wszyscy mogą cieszyć się z leczniczych właściwości czosnku. Powinny zrezygnować z niego matki karmiące, nie podaje się go również dzieciom do 1 roku życia. U nielicznych osób może wywoływać alergie, migreny czy stany zapalne skóry. Czasami może dochodzić do niepożądanych interakcji czosnku z niektórymi lekami. Osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe powinny uważać ze stosowaniem tej rośliny, gdyż może ona nasilać ich działanie. Może także wywoływać nieprzyjemne dolegliwości żołądkowo-jelitowe, szczególnie u osób cierpiących na schorzenia żołądka. Przedawkowanie czosnku (permanentne spożywanie zbyt dużych jego ilości) w skrajnych przypadkach prowadzi do uszkodzenia wątroby.

Nalewka czosnkowa — na co pomaga, przepisy

Osoby, które nie lubią jeść czosnku w formie dodatku do kanapek, czy zup mogą pić nalewkę czosnkową. Jest ona równie skuteczna w przypadku chorób układu oddechowego, jak i na przykład w profilaktyce chorób serca. Jej działanie jest porównywalne do surowej postaci byliny. Co ciekawe, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne właściwości tej mikstury znane były już w V wieku p.n.e. Zalety czosnku na przestrzeni wieków doceniali w szczególności Tybetańczycy, starożytni Egipcjanie, Rzymianie oraz Hebrajczycy.

Przepisów na nalewkę czosnkową jest dość sporo. Można ją bowiem nastawić na spirytusie lub bez niego. Ciekawostką jest fakt, że nalewki wytworzone bez alkoholu, rozcieńczone z wodą, stosuje się również per rectum (doodbytniczo) w przypadku zakażenia owsikami.

Przygotowanie zaś czosnkowej nalewki z dodatkiem cytryny lub podanie jej z ciepłym mlekiem zapobiega przykremu zapachowi z ust. Warto też wspomnieć, że cytryny są bogate w antyoksydanty, zatem dodatkowo pomagają zachować ładny wygląd skóry, a zawarta w nim witamina C wspomaga czosnek w walce z wirusami i przeziębieniem.

👨‍🍳 Przepis na nalewkę z czosnku na bazie spirytusu

Składniki:

• 250 g czosnku
• 200 ml spirytusu

Przygotowanie:

1. Czosnek obierz i drobno posiekaj.
2. Zalej spirytusem w szczelnym słoiku.
3. Odstaw w ciemne i chłodne miejsce na 10 dni, codziennie mieszając.
4. Po tym czasie przecedź nalewkę i przelej do ciemnej butelki.

Stosowanie:

• Przyjmuj 2-3 krople dziennie, rozcieńczone w szklance wody, stopniowo zwiększając dawkę do 25 kropli dziennie przez miesiąc. Kurację można powtarzać raz w roku.

Kiedy stosować:

• Profilaktyka chorób sercowo-naczyniowych: Najlepiej stosować tę nalewkę w przypadku ryzyka miażdżycy, wysokiego cholesterolu, i nadciśnienia. Regularne przyjmowanie może pomóc w poprawie zdrowia serca i naczyń krwionośnych.
• Sezon grypowy: Dzięki właściwościom przeciwwirusowym i przeciwbakteryjnym, nalewka może wspomagać układ odpornościowy podczas sezonu grypowego.

Zalecenia:

• Kurację rozpocznij na początku jesieni, aby wzmocnić odporność przed sezonem przeziębień i grypy.

👨‍🍳 Przepis na nalewkę z czosnku BEZ spirytusu

Składniki:

• 250 g czosnku
• 300 ml przegotowanej wody (schłodzonej)

Przygotowanie:

1. Czosnek obierz i drobno posiekaj.
2. Zalej przegotowaną wodą w szczelnym słoiku.
3. Odstaw na 10 dni w ciemne i chłodne miejsce.
4. Przecedź i przelej do butelki.

Stosowanie:

• Przyjmuj 1-2 łyżki dziennie przez miesiąc. Kurację można powtarzać raz w roku.

Kiedy stosować:

• Codzienna profilaktyka: Dla osób, które chcą korzystać z dobrodziejstw czosnku, ale unikają alkoholu. Jest odpowiednia do codziennego stosowania w celu wzmocnienia odporności i detoksykacji organizmu.
• Detoksykacja organizmu: W przypadkach narażenia na toksyny środowiskowe lub metale ciężkie.

👨‍🍳 Nalewka z czosnkiem i cytryną — przepis

Składniki:

• 250 g czosnku
• Sok z 5 cytryn
• 200 ml spirytusu

Przygotowanie:

1. Czosnek obierz i przeciśnij przez praskę.
2. Wymieszaj z sokiem z cytryn i spirytusem w szczelnym słoiku.
3. Odstaw na 10 dni w ciemne i chłodne miejsce, codziennie mieszając.
4. Przecedź i przelej do ciemnej butelki.

Stosowanie:

• Przyjmuj 1 łyżeczkę nalewki rozcieńczonej w szklance wody 2 razy dziennie przez miesiąc. Podobnie jak nalewki na bazie alkoholu, można je stosować przez kilka tygodni, z okresowymi przerwami.

Kiedy stosować:

• Obniżenie ciśnienia krwi: Najlepiej stosować w przypadku nadciśnienia. Cytryna dodatkowo wspomaga działanie czosnku, wspierając zdrowie układu sercowo-naczyniowego.
• Poprawa profilu lipidowego: Przy podwyższonym poziomie cholesterolu, aby wspomóc jego obniżenie.

👨‍🍳 Przepis na czosnek z mlekiem

Składniki:

• 250 g czosnku
• 500 ml mleka

Przygotowanie:

1. Czosnek obierz i drobno posiekaj.
2. Dodaj do mleka i gotuj na małym ogniu przez 20 minut.
3. Odstaw do ostygnięcia i przecedź.

Stosowanie:

• Pij 50 ml nalewki raz dziennie przed snem przez 2 tygodnie. Po tym czasie zrób przerwę na kilka miesięcy.

Kiedy stosować:

• Leczenie infekcji: Najlepiej stosować podczas infekcji dróg oddechowych, takich jak przeziębienia, grypa, astma, czy kaszel. Czosnek w połączeniu z mlekiem działa łagodząco i wspomaga walkę z infekcjami.
• Wsparcie układu oddechowego: Szczególnie w okresach jesienno-zimowych, kiedy infekcje układu oddechowego są częstsze.

Zalecenia:

• Rozpocznij stosowanie przy pierwszych objawach przeziębienia lub grypy. Można również stosować profilaktycznie w okresach narażenia na infekcje.

Szukasz sprawdzonych metod na przeziębienie: Miód, czosnek, cytryna – na kaszel i przeziębienie

Nalewka czosnkowa na spirytusie skutki uboczne

Nalewka czosnkowa zwana jest Tybetańskim Eliksirem Młodości. Jednakże, pomimo iż w wielu przypadkach chroni nasze zdrowie przed poważnymi chorobami, to może również zaszkodzić. W szczególności ze względu na właściwości drażniące nie powinny jej pić osoby z chorobą wrzodową żołądka, nadwrażliwością jelit, niewydolnością wątroby lub nerek, zapaleniem błony śluzowej żołądka, chorobą refluksową przełyku, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, nadwrażliwością jelita grubego (IBS), przerostem flory mikrobakteryjnej jelit (SIBO).

Ponadto nie jest zalecana nalewka na bazie alkoholu ciężarnym i matkom karmiącym piersią, ze względu na obecność alkoholu, który przenika zarówno przez łożysko do płodu, jak i do kobiecego mleka. Nie wolno też takiej nalewki podawać dzieciom i młodzieży aż do ukończenia pełnoletności.

Do skutków ubocznych nadmiaru Tybetańskiego Elixiru Młodości zalicza się:

• podrażnienie śluzówki żołądka,
• ból brzucha,
• obniżenie ciśnienie krwi, nie jest więc zalecana osobom z hipotensją,
• ze względu na obecność alkoholu wchodzi w interakcję z niektórymi lekami,
• upojenie alkoholowe.

FAQ: Pytania i odpowiedzi dotyczące spożywania czosnku

Poniżej odpowiadamy na najczęściej zadawane nam pytania:

Czy czosnek obniża ciśnienie?

Tak, czosnek obniża ciśnienie krwi, zarówno wartości skurczowe, jak i rozkurczowe. Polskie Stowarzyszenie Diabetyków, opierając się na badaniach naukowych, podało, że czosnek pospolity ma podobne działanie jak leki hipotensyjne, czyli przeciwnadciśnieniowe. Nie wolno jednak samemu zmieniać leczenia farmakologicznego na dietę czosnkową. Trzeba się w tej kwestii skonsultować z lekarzem.

Czy można jeść surowy czosnek?

Wskazane jest jedzenie surowego czosnku ze względu na jego właściwości lecznicze. Warto bowiem podkreślić, że tylko surowy czosnek pospolity ma właściwości antybakteryjne. Dlatego dietetycy wskazują na to, aby nie poddawać go obróbce cieplnej, a stosować w formie surowej, dodając go do przygotowanej już potrawy.

Czy czosnek chroni przed chorobami?

Czosnek chroni przed wieloma chorobami przede wszystkim związanymi z układem oddechowym, jako że działa wykrztuśnie. Wspomaga też naszą odporność. Ponadto:

• pomaga zapobiegać nowotworom,
• obniża poziom glukozy we krwi, więc chroni przed cukrzycą i zespołem metabolicznym,
• obniża poziom LDL we krwi, przez co wspomaga zapobieganie miażdżycy i zawałowi serca,
• chroni przed zakażeniami bakteryjnymi, wirusowymi i grzybiczymi,
• pomaga zapobiegać chorobom układu pokarmowego,
• wspomaga trawienie,
• uelastycznia naczynia krwionośne,
• obniża zbyt wysokie ciśnienie krwi.

Czy można połknąć cały ząbek czosnku?

Jeśli połkniemy czosnek, to nic się nam nie stanie. Jedyne ryzyko to zakrztuszenie się. Aczkolwiek należy pamiętać, że prozdrowotna allicyna wytwarza się dopiero po zmiażdżeniu lub rozgnieceniu ząbka.

Czy czosnek jest lekkostrawny?

Nie, czosnek należy do bylin korzennych ciężkostrawnych i drażniących.

Podsumowanie

Czosnek jest uznawany za jeden z najbardziej skutecznych, naturalnych środków leczniczych, którego walory zdrowotne przewyższają możliwe skutki uboczne. Osoby, które obserwują nietypową wysypkę na skórze lub inne objawy po spożyciu czosnku, powinny zaprzestać jego stosowania. Dotyczy to jednak nielicznej grupy osób. Jeśli tylko jesteśmy w stanie przezwyciężyć jego smak, to bez większych obaw przez większość z nas może być spożywany bez obaw.

1. Zegan. M., Michota-Katulska E., Gałązka M., Suplementy diety i żywność stosowana w celu wspomagania odporności – badania pilotażowe, „Probl Hig Epidemiol” 2013, 94 (4), s. 910-914.[↩]
2. Soleimani D., Paknahad Z., Askari G., i in., Effect of garlic powder consumption on body composition in patients with nonalcoholic fatty liver disease: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial, „Adv Biomed Res” 2016, nr 27;5, s. 2, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26955623 [dostęp 21.11.2017].[↩]
3. Leyla Bayan, Peir Hossain Koulivand, Ali Gorji, „Garlic: a review of potential therapeutic effects„, [w] Avicenna J Phytomed, 2014 Jan-Feb; 4(1): 1–14, [online] National Library of Medicine, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4103721/, [dostęp 26.07.2024].[↩][↩][↩][↩][↩][↩]
4. Johura Ansary, Tamara Yuliett Forbes-Hernández, Emilio Gil etc.,”Potential Health Benefit of Garlic Based on Human Intervention Studies: A Brief Overview„, [online] National Library od Medicine, 2020 Jul 15, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7402177/, [dostęp 22.07.2024][↩]
5. Sanjay K Banerjee, Subir K Maulik, „Effect of garlic on cardiovascular disorders: a review„, [online] National Library of Medicine, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC139960/, [dostęp 22.07.2024][↩]
6. Sanjay K Banerjee, Subir K Maulik, „Effect of garlic on cardiovascular disorders: a review”, [online] National Library of Medicine, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC139960/, [dostęp 22.07.2024][↩]
7. Rohner A., Ried K., Sobenin I.A., i in., A systematic review and metaanalysis on the effects of garlic preparations on blood pressure in individuals with hypertension, „American Journal of Hypertension” 2015 nr 28(3) s. 414-423 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25239480 [dostęp 21.11.2017].[↩]