Angina – objawy, leczenie. Co jeść, aby złagodzić bolesne objawy anginy?

Aktualizacja: 21 listopada, 2024

Angina to choroba zapalna górnych dróg oddechowych. Może być wywołana zarówno bakteriami (najczęściej są to paciorkowce), jak i wirusami. Przyczyna decyduje o tym, czy wprowadzona zostanie antybiotykoterapia. Antybiotyki skutecznie zwalczają bakterie, jednak nie są przydatne w walce z wirusami.

Nasuwający się wniosek to nieśmiertelne motto – lepiej zapobiegać niż leczyć. Zachorowaniu sprzyjają zaziębienie i spadek odporności, co wiąże się z niewłaściwym trybem życia, a także żywieniem.

Angina – częste objawy

Objawy anginy znane są każdemu:

• podwyższona temperatura ciała,
• ból gardła,
• trudności w przełykaniu,
• utrudnione otwieranie ust,
• nieprzyjemny zapach z ust,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• ból głowy.

Rodzaje anginy

Jak wspomnieliśmy anginę wywołują zarówno bakterie, jak i wirusy. Rozróżnienie, co jest główną przyczyną tej choroby, jest bardzo istotne, gdyż pozwala na szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia, co zapobiega powikłaniom, a także pozwala na ograniczenie podaży pacjentom antybiotyków.

Anginę wirusową wywołują zazwyczaj:

• rinowirusy,
• wirusy RS,
• adenowirusy,
• wirusy paragrypy,
• koronawirusy ¹. Jak podają lekarze, nieleczona angina rzadko prowadzi do powikłań ².

Innym rodzajem anginy jest jej odmiana bakteryjna, przy której włącza się u pacjenta antybiotykoterapię. Jej przyczyną są zazwyczaj paciorkowce z grupy A, a za głównego winowajcę uważa się Streptococcus pyogenes.

Z badań wynika, że bakteryjne zapalenie migdałków, często wywołane przez paciorkowce grupy A, stanowi około 5–10% przypadków zapalenia migdałków u dorosłych i od 20% do 30% przypadków u dzieci, choć liczby te mogą się różnić w zależności od populacji i metod diagnostycznych. W populacji dziecięcej infekcje paciorkowcowe są bardziej powszechne, szczególnie w przedziale wiekowym 5-15 lat, co potwierdzają wytyczne stosowane w praktyce klinicznej na podstawie skali Centora i McIsaac ³.

Ponadto istnieje jeszcze podział zapalenia migdałków, ze względu na czas jego trwania. Wyróżniamy wówczas:

• Ostre zapalenie migdałków trwające do 2 tygodni, ale najczęściej około 4-7 dni.
• Przewlekłe zapalenie migdałków, które trwa dłużej niż 2 tygodnie pomimo zastosowanego leczenia.
• Nawracające zapalenie migdałków, które pojawia się u pacjentów (zarówno dorosłych, jak i dzieci) częściej niż 3-4 razy w roku.

Angina bakteryjna (ropna)

Angina bakteryjna zwana jest również anginą ropną i paciorkowcową, ze względu na swoją etiologię, czyli zakażenie paciorkowcami z grupy A.

Objawy anginy bakteryjnej

Do objawów anginy bakteryjnej należą:

• ból gardła,
• gorączka powyżej 38 stopni Celsjusza,
• obrzęk podniebienny,
• krwistoczerwona śluzówka gardła,
• powiększone węzły chłonne szyjne,
• bóle głowy,
• bóle brzucha,
• wymioty u dzieci.

Jak wygląda angina bakteryjna?

Angina bakteryjna to ostre zapalenie migdałków podniebiennych wywołane przez paciorkowce. Zarówno u dzieci, jak i dorosłych występuje dużo rzadziej niż jej wersja wirusowa. Pacjenci zarażają jeszcze przez dobę od rozpoczęcia leczenia antybiotykiem. W pierwszej kolejności pojawiają się takie objawy jak ból gardła i głowy oraz gorączka. Na języku można na początku zaobserwować biały nalot, a na podniebieniu wybroczyny. Jak podaje Skotnicka w przypadku wystąpienia anginy Plauta i Vincenta obserwuje się również nalot na migdałku, a pod nim owrzodzenie.

Ile trwa i jak leczyć anginę bakteryjną?

Angina bakteryjna trwa zwykle od 3 do 5 dni, a objawy zaczynają ustępować po kilku dniach od rozpoczęcia leczenia. Lekarz często przepisuje antybiotyki, głównie penicylinę lub amoksycylinę, które pomagają złagodzić objawy i zapobiegają powikłaniom. Pełen kurs antybiotyków jest istotny, nawet jeśli pacjent czuje się lepiej już po kilku dniach, aby uniknąć oporności bakterii na leki oraz nawrotu infekcji ⁴.

Leczenie objawowe obejmuje odpoczynek, nawadnianie organizmu, leki przeciwgorączkowe, stosowanie płukanek solnych oraz ssanie pastylek do gardła co pomaga złagodzić ból. Dodatkowo, przy ciężkich i nawracających infekcjach anginy bakteryjnej, możliwe jest rozważenie usunięcia migdałków (tonsillektomia) jako metody zapobiegawczej, zwłaszcza u dzieci, które częściej cierpią na nawracające epizody anginy bakteryjnej ⁵, ⁴.

Angina wirusowa

Wywoływana jest przez wirusy, stąd też nie działa na nią antybiotykoterapia. Ma podobne objawy do przeziębienia i grypy.

Objawy anginy wirusowej

Jak podaje Skotnicka, charakterystycznymi objawami anginy wirusowej, które odróżniają ją od anginy bakteryjnej, są katar i kaszel. Ponadto występują bóle mięśni i stawów. Raczej nie obserwuje się gorączki, a jeśli temperatura ciała jest podwyższona, to nie osiąga ona wysokich wartości. Inne objawy anginy wirusowej to bóle gardła, głowy oraz biegunka ¹.

Jak wygląda angina wirusowa?

Angina wirusowa stanowi od 70 do 85% przypadków. Jej przebieg jest łagodniejszy od wersji bakteryjnej. Zazwyczaj temperatura ciała jest nieznacznie podwyższona albo w normie, ból gardła jest również słabszy. Może występować kaszel i katar jak przy przeziębieniu górnych dróg oddechowych.

Ile trwa angina wirusowa?

Angina wirusowa trwa od 3 do 7 dni. ⁶

Jak leczyć anginę wirusową?

Leczenie anginy wirusowej polega na leczeniu objawowym. Antybiotykoterapia jest w tym przypadku nieskuteczna, a nadużywanie jej może doprowadzić do lekooporności. Dlatego podaje się leki przeciwbólowe i przeciwzapalne, a także stosuje dietoterapię oraz nawadnianie organizmu.

Jak rozpoznać czy angina jest wirusowa czy bakteryjna?

W zależności od rozpoznania rodzaju anginy zależy dalsze jej leczenie. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że włączenie antybiotyku podczas anginy wirusowej, nie pomoże. Dlatego lekarze, gdy nie są pewni, jakie podłoże ma choroba, wówczas zlecają wymaz bakteriologiczny z migdałków.

Jednakże rodzaj anginy można również poznać po kaszlu i katarze (występują w anginie o podłożu wirusowym), a także podwyższonej temperaturze ciała. W anginie ropnej temperatura ciała jest albo w normie, albo lekko podwyższona, w przypadku anginy bakteryjnej gorączka sięga wartości nawet 40 stopni i nie ustępuje po 3 dniach. Dodatkowo podczas zakażenia bakteryjnego występują powiększone węzły chłonne na szyi oraz biały osad na migdałkach.

Co przynosi ulgę przy anginie? Domowe sposoby na anginę

Domowe sposoby na anginę łagodzą objawy i pomagają przejść ten trudny czas zarówno dzieciom, jak i dorosłym.

Do naturalnych sposobów na pozbycie się anginy należą:

• Dużo wypoczynku i snu, gdyż w tej chorobie odczuwalne jest dość silne osłabienie.
• Płukać gardło roztworami ziołowymi oraz środkami antyseptycznymi dostępnymi bez recepty w aptekach. Zmniejszają one obrzęk oraz ból gardła. Taką płukankę też możesz przygotować w domu: 1 łyżeczka soli w rozcieńczeniu na szklankę wody.
• Chłodne okłady i kąpiele w przypadku gorączki.  Należy jednak z tymi zabiegami mocno uważać. Chłodny okład, jak i kąpiel powinny być / odbywać się w temperaturze o 1 stopień Celsjusza niższej niż aktualna temperatura ciała. Czyli przy gorączce na poziomie 39,5^oC okład, jak i kąpiel powinny mieć temperaturę 38,5^oC. To ważne, ponieważ okład o niższej temperaturze, jak również kąpiel mogą doprowadzić do reakcji obronnej organizmu. Nasz organizm chcąc wyrównać temperaturę ze zbyt chłodnego okładu / kąpieli zacznie podnosić temperaturę ciała i w konsekwencji gorączka będzie jeszcze wyższa.
• Częste wietrzenie pomieszczeń, w których przebywa chory, nawilża powietrze oraz pozwala pozbyć się krążących wokół wirusów.
• Nawadnianie organizmu – zalecana jest woda oraz elektrolity, napary ziołowe i owocowe, a także mleko i buliony (np. warzywny lub rosół). Nie powinno się pić napoi gazowanych oraz kwaśnych, gdyż podrażniają one śluzówkę gardła. Łączna ilość przyjmowanych na dobę nie powinna być mniejsza niż 2,5 litra (1,5 l, jak w przypadku osoby zdrowej + 1l dodatkowo).
• Dieta – bogata w białko i węglowodany złożone, stosunkowo lekkostrawna z eliminacją potraw ostrych i podrażniających śluzówkę gardła.
• Częste mycie zębów – zapobiega namnażaniu się bakterii w jamie ustnej.

Jak najszybciej wyleczyć się z anginy?

Anginy bakteryjnej najszybciej pozbędziemy się dzięki zastosowaniu antybiotykoterapii. W przeciwnym przypadku będzie ona trwała znacznie dłużej i może doprowadzić do powikłań. Dlatego ważne jest, aby jak najszybciej zgłosić się do lekarza, gdy po trzech dniach nie ma poprawy zdrowia, tym bardziej, gdy nie ustaje gorączka.

Jeśli zaś chodzi o anginę wirusową, trwa ona około 7 dni i po tym czasie ustępuje samoistnie. Podczas choroby można jednak łagodzić jej objawy, zarówno środkami farmakologicznymi, zapisanymi przez lekarza, jak i domowymi sposobami. Istotny jest również sen, wietrzenie pomieszczeń, chłodne kąpiele (temperatura wody o 1-2 stopnie Celsjusza niższa niż temperatura ciała), które łagodzą gorączkę, płukanie gardła.

Ze względu na utrudnione połykanie i towarzyszącą gorączkę zaleca się na okres leczenia pewne dietetyczne modyfikacje.

Angina – co jeść?

Ze względu na to, że przełykanie pokarmów podczas anginy sprawia ból, warto jeść posiłki pełnowartościowe, odżywcze i przede wszystkim w formie płynnej i półpłynnej, gdyż ułatwiają one przełykanie. Zalecane jest wyłączenie potraw ostrych i kwaśnych, które podrażniają śluzówkę gardła. Ponadto ze względu na mogące wystąpić w anginie ropnej bóle brzucha, a u dzieci także wymioty, poleca się stosowanie w tym czasie diety lekkostrawnej, łatwej do przełknięcia, aby nie podrażniać też śluzówki gardła. Nie należy również zapominać o odpowiednim nawadnianiu organizmu.

Modyfikacja diety na czas choroby wynika z trzech przyczyn: trudności z połykaniem, stanu gorączkowego i antybiotykoterapii.

Dlaczego przestrzeganie diety podczas anginy jest ważne?

• Ból towarzyszący przełykaniu można w pewnym stopniu złagodzić stosując na okres pierwszych kilku dni choroby dietę półpłynną.
• Gorączka – czyli temperatura ciała przekraczająca 38 stopni Celsjusza, to prawidłowa reakcja organizmu na obecność patogenu. Warto jednak pamiętać, że ten stan niesie za sobą większe zapotrzebowanie na energię, płyny oraz białko. Wzrost temperatury już o 1 stopień powoduje wzrost tempa metabolizmu o 7-13% i zwiększa się zapotrzebowania na płyny ⁸. Ponadto podczas gorączki organizm przyspiesza katabolizm (rozpad białek), aby dostarczyć aminokwasów potrzebnych do produkcji białek odpornościowych (np. przeciwciał), co zwiększa zapotrzebowanie na białko w diecie ⁹.
• Możliwe interakcje leków z żywnością zmuszają do zapoznania się z ulotką i stosowania zaleceń sugerujących wykluczenie pewnych produktów.

Angina – produkty zalecane

• Większość posiłków powinna być serwowana w postaci półpłynnej. Zaleca się zupy krem, przeciery, koktajle, kasze gotowane na miękko, miękkie warzywa i owoce.
• Probiotyki – zgodnie z definicją to żywe mikroorganizmy, które spożyte przez człowieka wywołują korzystny efekt zdrowotny. Najczęściej stosowanymi bakteriami są te z rodzajuZ Lactobacillus i Bifidobacterium, ale także drożdże Saccharomyces cerevisiae spp. boulardi.Antybiotyki działają nie tylko przeciwko bakteriom patogennym, ale również tym korzystnym bytującym w jelitach. W związku z tym zaleca się wspomaganie organizmu w trakcie i po ukończeniu antybiotykoterapii korzystnymi szczepami bakterii. Pamiętać należy o właściwym odstępie czasowym pomiędzy zażyciem antybiotyku i probiotyku – co najmniej dwugodzinnym (więcej w przypadku leku o długim okresie uwalniania). Jedynie Saccharomyces boulardi nie reaguje na działanie leku przeciwbakteryjnego. Probiotyki dostępne są w aptece w formie tabletek. Teoretycznie żywe kultury bakterii powinny być obecne także w fermentowanych produktach mlecznych, jednak nie zawsze tak jest, co trudno zweryfikować.
• Woda – nie należy zapominać o odpowiednim nawodnieniu w trakcie gorączki. Zwiększona utrata wody wraz z potem w połączeniu z niedostateczną podażą może prowadzić do odwodnienia. Warto dostarczyć organizmowi dodatkowo około 1 litra płynów.
• Posiłki prócz tego, że powinny być łatwostrawne, najlepiej, aby zawierały więcej niż zwykle źródeł łatwoprzyswjajalnego białka – sery, jogurty, jaja, mleko (nie spożywane jednocześnie z dawką antybiotyku)
• Kleiki ryżowe i grysiki na mleku są źródłem zarówno białka zwierzęcego, jak i roślinnego, a także kwasu foliowego, witamin, węglowodanów, a także magnezu, żelaza, oraz potasu. Ponadto produkty te są lekkostrawne i łatwo przyswajalne przez organizm.
• Musy owocowe to bogate źródło łatwo przyswajalnych węglowodanów, błonnika oraz witamin. W tej formie podania łatwe do przełknięcia. Ponadto zaspokaja lekki głód. W przypadku choroby, gdy pacjent nie ma apetytu, musy mogą być zachęcającym do jedzenia elementem diety, w szczególności dziecka.
• Kisiele i budynie łatwo przełknąć, więc są zalecane przy wszelkich chorobach gardłach objawiających się obrzękiem i silnym bólem. Naturalne kisiele to źródło witamin, ponadto dzięki żelowej konsystencji tworzy powłokę ochronną śluzówki gardła. Budyń na mleku to źródło białka, wapnia magnezu oraz witamin.
• Buliony i zupy podawane w formie kremów mają konsystencję, która nie będzie drażniła dodatkowo śluzówki gardła, a także łatwo je przełknąć podczas jego obrzęku. Ponadto rosół oraz kremy warzywne to lekkostrawne źródło białka (mięso) oraz witamin (warzywa). Ponadto stymulują układ immunologiczny organizmu.

Dalsza lektura: Dieta w gorączce – zasady, produkty zalecane i zakazane

Angina – produkty zakazane

Zażywając lek należy zwrócić uwagę nie tylko na jego nazwę handlową, ale przede wszystkim na substancję czynną i grupę, do której dana substancja przynależy. W zależności od grupy antybiotyków, mamy do czynienia z różnymi interakcjami. Niezmiernie ważne jest dokładne zapoznanie się z treścią ulotki, dlatego że niektóre suplementy i produkty spożywcze mogą w znaczący sposób zaburzyć działanie leków i tym samym obniżyć efekt terapeutyczny.

• Żurawina, produkty bogate w witaminę C – przeciwwskazane w trakcie antybiotykoterapii aminoglikozydami – zakwaszają mocz zmniejszając skuteczność leków.
• Napoje alkoholowe.
• Sok grejpfrutowy – hamuje aktywność enzymów metabolizujących makrolidy, co może doprowadzić do niekontrolowanego podwyższenia stężenia antybiotyku we krwi i związanych z tym skutków ubocznych.
• Suplementy magnezu, żelaza, wapnia (łącznie z zażywaniem tetracykliny) i cynku są przeciwwskazane w trakcie zażywania antybiotyków z grupy fluorochinolonów oraz tetracyklin – hamują wchłanianie leków z przewodu pokarmowego.
• Mleko i jogurt do popijania leków. Leki zażywamy popijając je wyłącznie wodą. Wymienione produkty hamują wchłanianie pewnych substancji, zmniejszając skuteczność działania leków.
• Pokarmy bogate w tłuszcze – nie są zalecane w trakcie stosowania metronidazolu.

Co podawać dziecku do jedzenia przy anginie?

W przypadku dziecka podobnie jak u dorosłych, najczęstszymi objawami anginy są gorączka oraz ból gardła. W tym czasie więc należy się spodziewać, że maluch będzie odmawiał spożywania pokarmów. Warto więc posiłki komponować tak, aby były lekkostrawne, miały w sobie dużo białka i witamin, ale łatwo je było przełknąć. Sprawdzą się więc wszelkiego rodzaju zupy kremy i buliony, kisiele owocowe, budynie, kasza manna na mleku, jogurty z musem owocowym (zaleca się samemu łączenie owoców z jogurtem naturalnym, aby wyeliminować możliwość występowania w nich dodatkowego cukru oraz barwników), galaretki owocowe, puree ziemniaczane, naturalne soki owocowe i warzywne, musy owocowo-warzywne. Można również włączyć na ten czas dania ze słoiczków. Mają one łatwą do przełknięcia konsystencję, a jednocześnie zawierają odpowiednio dobrane składniki odżywcze.

Trzeba także wspomnieć, że u dzieci anginę ropną najczęściej leczy się penicyliną fenoksymetylową ¹ dlatego należy zadbać o osłonę żołądka. W tym przypadku lekarze zazwyczaj przepisują odpowiednie preparaty osłonowe, aczkolwiek warto wiedzieć, że podczas antybiotykoterapii zalecane jest spożywanie codziennie jogurtów naturalnych i maślanki (kefir ze względu na swój ostry smak może powodować podrażnienie gardła u dziecka z anginą).

Powikłania po anginie

Nieleczona bądź poddana nieodpowiedniej terapii angina bakteryjna (ropna) może prowadzić do poważnych powikłań. Należą do nich:

• gorączka reumatyczna,
• zapalenie węzłów chłonnych,
• ropień okołomigdałkowy,
• ropne zapalenie ucha środkowego,
• ostre, kłębuszkowe zapalenie nerek,
• ropne zapalenie zatok przynosowych,
• zapalenie płuc,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ¹, ².

Warto zaznaczyć, że objawy powikłań po anginie mogą pojawić się nawet miesiąc po jej ustąpieniu. Niemniej należy podkreślić, że występują one bardzo rzadko. Choć w przypadku zauważenia pogorszenia stanu zdrowia w tym czasie należy, jak najszybciej udać się do lekarza pierwszego kontaktu.

Nawracająca angina – co dalej?

Nawracająca angina, czyli powtarzające się zapalenia migdałków, najczęściej wynikają z infekcji paciorkowcowych grupy A (GAS), które mogą być trudne do całkowitego wyeliminowania. Predyspozycje genetyczne, obniżona odpowiedź immunologiczna (np. nieprawidłowe działanie limfocytów T lub zmniejszona produkcja przeciwciał), oraz nosicielstwo bakterii GAS również zwiększają ryzyko nawrotów ¹⁰.

Przyczyną może też być tak zwane niedoleczenie. Występuje wówczas, jeśli pacjent nie współpracuje z lekarzem w kwestii leczenia, tj. nie stosuje się do zaleceń, nie wykupuje i nie przyjmuje przepisanych mu leków, tylko próbuje leczenia na tak zwaną własną rękę, sposobami domowymi. Jest to dość niebezpieczne szczególnie podczas anginy bakteryjnej, ze względu na możliwość wystąpienia przedstawionych już wcześniej powikłań.

Polecamy do przeczytania: Jak zapobiegać częstym problemom z gardłem?

Jeśli jednak chory stosował zapisaną mu terapię, a ostre zapalenie migdałków pojawia się u niego częściej niż trzy, cztery raz w roku, przyczyną może być na przykład przerost migdałków podniebiennych. Są one wówczas bardziej narażone na ataki wirusów i bakterii. Dlatego zapewne lekarz zaproponuje ich usunięcie chirurgiczne. Taki zabieg nazywa się tonsillektomią i wykonywany jest zarówno u dzieci, jak i dorosłych.

BonaVita odpowiada na często zadawane pytania

Czy angina jest zaraźliwa? Jak można zarazić się anginą?

Angina jest chorobą zakaźną. Najczęściej pacjenci zarażają się drogą kropelkową, tzn. poprzez przebywanie w towarzystwie osoby chorej, kaszlącej, kichającej. Dlatego bardzo istotne jest przestrzeganie higieny, odpowiedniego dystansu podczas rozmowy z osobą chorą, a także noszenie przez nią maseczki.

Czy da się wyleczyć z anginy bez antybiotyku?

Jak już wspominaliśmy wcześniej, anginy wirusowej nie leczy się antybiotykami, gdyż są one wówczas nieskuteczne. Narodowy Program Ochrony Antybiotyków zaleca dokładne diagnozowanie chorób, gdyż podawanie tych leków w nieuzasadnionych przypadkach przyczynia się do uodpornienia na nie organizmu. Dlatego każdorazowo w podejrzeniu zakażenia bakteryjnego powinno wykonać się wymaz [3]. Jeżeli badanie bakteriologiczne wykaże obecność paciorkowców na migdałkach, wówczas wdrożenie antybiotykoterapii jest konieczne, ze względu na możliwość wystąpienia poważnych powikłań.

Czy przy anginie można jeść lody?

Spożywanie lodów podczas anginy jest dość kontrowersyjnym tematem i wśród pacjentów ma zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Jeśli zaś chodzi o względy medyczne, trzeba podkreślić, że lody nie są medykamentem, więc nie wyleczą choroby. Mogą jedynie doraźnie przynieść ulgę w bólu gardła, gdyż ze względu na swoją niską temperaturę, chłodzą obrzęk i go zmniejszają.

Dieta w trakcie anginy powinna podlegać pewnym modyfikacjom w stosunku do diety zwyczajowej. Gorączka związana ze stanem zapalnym jest przyczyną zwiększonego zapotrzebowania na składniki odżywcze i wodę. Z kolei trudności w przełykaniu stwarzają konieczność podawania posiłków w formie półpłynnej. Z połączenia tych dwóch zaleceń otrzymujemy dietę półpłynną bogatobiałkową i bogatoenergetyczną z uwzględnieniem pewnych ograniczeń wynikających ze stosowanych leków.

1. B. Skotnicka, „Angina-objawy, przyczyny, leczenie„, [online] https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/laryngologia/78438,angina-objawy-przyczyny-leczenie, [dostęp 28.10.2024][↩][↩][↩][↩]
2. E. Kuchar, „Powikłania anginy„, [online] https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/lista/83564,powiklania-anginy, [dostęp 28.10.2024][↩][↩]
3. Kelly Lady Smith, Rachel Hughes, Palee Myrex, „Tonsillitis and Tonsilloliths: Diagnosis and Management„, [w] Am Fam Physician, 2023;107(1):35-41, [online] https://www.aafp.org/pubs/afp/issues/2023/0100/tonsillitis-tonsilloliths.html, [dostęp 28.10.2024][↩]
4. Cologne, Germany: Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG), Overview: Tonsillitis; 2006, [Internet] InformedHealth.org, [online] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK401249/, [dostęp 28.10.2024][↩][↩]
5. BMJ Best Practice, [online] https://bestpractice.bmj.com/topics/en-gb/598. [dostęp 28.10.2024][↩]
6. M.Kotowska, M.Wronowski, P. Albrecht, „Angina-rozpoznawanie i leczenie„, [online] https://forumpediatrii.pl/artykul/angina-rozpoznawanie-i-leczenie, [dostęp 21.11.2024][↩]
7. van Driel ML, Beller EM, Thielemans E, Deckx L, Price-Haywood E, Clark J, De Sutter AIM, "Oral vitamin C supplements to prevent and treat acute upper respiratory tract infections", [w] Cochrane 2019, [online] https://www.cochrane.org/CD013292/ARI_oral-vitamin-c-supplements-prevent-and-treat-acute-upper-respiratory-tract-infections, [dostęp 21.11.2024][↩]
8. Hendrik Poeck, Tobias Hohenauer, Daniela Senft, Georg Häcker, Carola Berking, Veit Hornung, Stefan Endres, Thomas Ruzicka, Simon Rothenfusser, Gunther Hartmann, „Proapoptotic signaling induced by RIG-I and MDA-5 results in type I interferon-independent apoptosis in human melanoma cells„, [w] J Clin Invest. 2009 Aug;119(8):2399-411, [online] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19620789/, [dostęp 21.11.2024] [↩]
9. A free online resource for Intensive Care Medicine [online] https://derangedphysiology.com/main/home, [dostęp 21.11.2024][↩]
10. Review article Front. Surg., 10 October 2023
    Sec. Otorhinolaryngology – Head and Neck Surgery, „Treatment of recurrent acute tonsillitis—a systematic review and clinical practice recommendations„, [online] https://www.frontiersin.org/journals/surgery/articles/10.3389/fsurg.2023.1221932/full, [dostęp 21.11.2024][↩]