Cukrzyca, otyłość i nadciśnienie jako zagrożenia cywilizacyjne najmłodszych

Aktualizacja: 5 listopada, 2020

W dzisiejszych czasach coraz bardziej powszechne stają się choroby cywilizacyjne, czyli takie, które są powodowane wpływem środowiska na stan zdrowia człowieka. Do pewnego czasu, takie choroby były kojarzone tylko z osobami dorosłymi. Coraz częściej jednak dotykają one najmłodszych. Należy do nich opisywany przeze mnie wcześniej zespół metaboliczny, a także: cukrzyca, otyłość i nadciśnienie tętnicze.

Cukrzyca u dzieci

To poważna choroba metaboliczna, zaliczana do grupy chorób cywilizacyjnych. Na jej etiologię składa się wiele czynników. Charakterystycznym dla niej objawem jest przewlekła hiperglikemia, spowodowana przez problemy w wydzielaniu lub tworzeniu insuliny. Może być związana z obydwoma zaburzeniami. Coraz bardziej wyraźny jest wzrost zachorowań dzieci i młodzieży. Cukrzycę można podzielić na dwa zasadnicze rodzaje: cukrzycę typu 1 i cukrzycę typu 2.

Cukrzyca typu pierwszego to cukrzyca insulinozależna (IDDM), objawia się bezwzględnym niedoborem insuliny, który spowodowany jest zniszczeniem komórek beta trzustki, odpowiedzialnych  za jej wytwarzanie. Jest to rodzaj cukrzycy występujący u 90% młodych ludzi chorych na cukrzycę. Wykrywany jest najczęściej we wczesnym dzieciństwie. Początek choroby jest bardzo gwałtowny.

Cukrzyca typu drugiego to cukrzyca insulinoniezależna (NIDDM). Polega na insulinooporności ze względnym niedoborem insuliny. Najczęściej jest wykrywana u młodych ludzi w okresie pokwitania lub trochę później. To ok.10% zachorowań na cukrzycę. Wykrywanie nie jest proste, ponieważ początki choroby często są ukryte i nieswoiste.

Cukrzyca jako choroba może być następstwem innych zaburzeń, należą do nich, m.in. genetyczne uszkodzenie komórek trzustki beta, genetyczne defekty działania insuliny, choroby trzustki, endokrynopatii oraz innych zespołów genetycznych takich jak: zespół Downa, Klinefeltera, Turnera, Wolframa i wiele, wiele innych.

Jak rozpoznać cukrzycę u dziecka?

Generalnie w większości przypadków początek choroby jest bardzo gwałtowny, w szczególności u najmłodszych. Starsze dzieci przechodzą okres średnio nasilonych objawów, który trwa kilka lub kilkanaście tygodni. Często zdarza się, że cukrzyca jest rozpoznawana poprzez zapadnięcie dziecka na kwasicę ketonową. Podstawowe objawy tej choroby to:

• nadmiernie częste i obfite wydalanie moczu,
• moczenie nocne,
• wzmożone pragnienie,
• utrata masy ciała w niedługim okresie czasu,
• wyczuwalny zapach acetonu z ust, spowodowany prze narastającą w organizmie ketozę.

Objawami cukrzycy występującymi u dzieci są również: bóle brzucha, wymioty, zmiany grzybicze na śluzówkach jamy ustnej i narządów płciowych, ropne zakażenia skóry, odwodnienie, przyśpieszenie i pogłębienie oddechu, zaburzenia świadomości związane z kwasicą ketonową.  Aby potwierdzić podejrzenia rodziców o cukrzycy należy zabrać dziecko do lekarza, który zleci wykonanie badań poziomu cukru we krwi, a także zbada glikemię poposiłkową oraz wyśle do badania mocz pod kątem obecności ciał ketonowych (ich ilość wynosi powyżej 4 mmol/litr moczu w przypadku potwierdzenia cukrzycy).

Leczenie cukrzycy jest wieloetapowe. Znaczącą rolę w jego skuteczności odgrywają rodzice dziecka. Pierwszym etapem leczenia jest insulinoterapia pomagająca osiągnąć oczekiwaną wartość cukru we krwi. Dla cukrzycy typu 1 glikemia na czczo w krwiobiegu żylnym powinna wynosić < 100mg/dl. Następnym krokiem leczenia jest wprowadzenie znaczących zmiany w sposobie odżywiania, podjęcie odpowiedniego wysiłku fizycznego. Innym elementem leczenia jest  odpowiednia edukacja terapeutyczna, która pomaga choremu dziecku zrozumieć, co się z nim dzieje, jak powinno się leczyć i jak radzić sobie z chorobą, z którą przyszło mu żyć.

Gdy cukrzyca zostanie rozpoznana u młodego pacjenta konieczna jest hospitalizacja – niezbędna ze względu na wyrównanie ostrych zaburzeń metabolicznych, które wystąpiły przed diagnozą. U najmłodszych chorych konieczne jest podawanie jednorazowej dawki insuliny, mniejszej niż 0,5 jednostki na 1 kg masy ciała, dlatego aby uniknąć częstego 'nakłuwania’ maluchów coraz częściej stosuje się pompę insulinową. Obecnie trwają prace nad wytworzeniem insuliny wziewnej, która będzie niezwykle wygodnym rozwiązaniem dla najmłodszych.

Leczenie dzieci za pomocą właściwej diety to nieodłączny element walki z tym problemem. Żywienie chorego dziecka nie powinno odbiegać znacząco od diety zdrowego dziecka. Jednakże musi być dobrze zaplanowana i skrupulatnie przestrzegana. Dieta dziecka i nastolatka musi być urozmaicona, najlepiej, żeby była oparta na wskazaniach żywieniowych diety śródziemnomorskiej. Zapewnia jej to wielką różnorodność i jest w stanie pokryć wszystkie potrzeby żywieniowe najmłodszych. Dziecko musi wiedzieć, że zabronione jest mu spożywanie słodyczy oraz picie dosładzanych napojów. Należy także w miarę możliwości ograniczyć spożycie produktów z wysokim indeksem glikemicznym. Należy wybierać pieczywo z grubego przemiału, czyli pełnoziarniste. Wzmożony, a przynajmniej większy niż dotychczasowy wysiłek fizyczny też jest wskazany w leczeniu i profilaktyce cukrzycy u najmłodszych, pozwala spalić glukozę, która zagraża zdrowiu pacjenta.

Otyłość u dzieci

Otyłość i nadwaga to problem coraz większej liczby młodych ludzi. Obecnie otyłość uważa się za stan patologicznego zwiększenia tkanki tłuszczowej w organizmie w stosunku do beztłuszczowej masy ciała. Prowadzi on do upośledzenia czynności życiowych organizmu oraz zwiększenia ryzyka chorobowości i śmiertelności. U dzieci i młodzieży zawartość tkanki tłuszczowej zależy od wieku i płci.

Otyłość i nadwaga ludzi poniżej 18 roku życia są  problemem cywilizacyjnym, częstość ich występowania nazywana jest wręcz epidemią. W ciągu ostatnich 25 lat częstotliwość występowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 6–11 lat zwiększyła się dwukrotnie, a w wieku 12–17 lat aż trzykrotnie.

Otyłość dzieli się na dwa rodzaje ze względu na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej za pomocą metody pomiaru obwodu talii i bioder. Te dwa typy to typ wisceralny i pośladkowo-udowy.  Pierwszy z nich to typ otyłości brzusznej, zwany potocznie otyłością typu jabłko. Charakteryzuje go duży brzuch i stosunkowo szczupłe nogi. Otyłość brzuszna występuje częściej u chłopców. Jej powikłania w przyszłości to bardzo wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia hiperlipidemii, cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego oraz miażdżycy. Drugi typ otyłości to pośladkowo-udowy, (inaczej mówiąc typ gruszki), cechuje go odkładanie się tkanki tłuszczowej w okolicy pośladków, kończyn dolnych, w szczególności ud. Otyłość typu gruszka w przyszłości zwiększa ryzyko wystąpienia raka macicy, sutka, jajnika oraz przewodu pokarmowego.

U dzieci chorych w większości (aż 95%) występuje otyłość prosta. Jej główną przyczyną jest dodatkowy bilans energetyczny diety. Oznacza to, że dziecko je zbyt dużo pokarmu w stosunku do energii wykorzystanej na codzienne aktywności. Często przyczynami otyłości prostej są także czynniki środowiskowe. „Kanapowy tryb życia” zwany także „couch potato” – charakteryzuje się spożywaniem przez dzieci dużej ilości kalorycznego jedzenia, zbyt dużej w porównaniu do potrzeb ciała a także małą aktywnością ruchową dziecka, spędzaniem znaczących ilości czasu przed telewizorem lub komputerem.

Wyniki badań wskazują na genetyczne uwarunkowanie otyłości. Wykazano w nich, że otyłość występuje u 2/3 dzieci, jeżeli otyli są oboje z rodziców, u ½ jeśli otyłe jest tylko jedno z rodziców, oraz tylko u 9% dzieci, których oboje rodzice są szczupli. Otyłość nie jest dziedziczona jednogenowo. Geny otyłości występują u ludzi w przeróżnych kombinacjach. Obecnie tworzona jest przez genetyków mapa genów otyłości. Odizolowano już nawet kilkadziesiąt genów, które mają duże znaczenie w powstawaniu otyłości.

Zbyt duża masa ciała u dzieci jest dla nich niezwykle niebezpieczna ze względu na to, że:

• upośledza ich rozwój biologiczny, psychologiczny, edukacyjny i społeczny. Dzieci otyłe są odpychane przez rówieśników, nie są traktowane na równi ze sprawniejszymi, szczupłymi dziećmi, mają często problemy ze swoją niską samooceną,
• zwiększa ryzyko powstania powikłań w postaci nadciśnienia tętniczego, upośledzenia tolerancji glukozy i cukrzycy typu drugiego, często pojawia się też u dzieci zespół bezdechu sennego, a przez niegotowość kośćca na dźwiganie masywnego ciała pojawiają się problemy z kończynami dolnymi, które mogą się wykrzywiać i delikatnie deformować pod wpływem dużej masy dziecka, deformacji ulegają także kręgosłup, kolana oraz pojawia się płaskostopie,
• otyłe dziewczęta dojrzewają wizualnie szybciej niż rówieśniczki, ale częściej też występują u nich zaburzenia miesiączkowania,
• otyłość przyczynia się do wykształcenia u dzieci insulino-odporności i zespołu metabolicznego, który obejmuje zaburzenia takie jak: hiperinsulinemia, dyslipidemia, hiperglikemia, zwiększenie skłonności do powstawania zakrzepów oraz wiele innych zaburzeń wykraczających poza jego definicję.

Rozpoznanie otyłości u dzieci oparte jest na siatkach centylowych. Wg nich dzieci z nadwagą dzielone są na dzieci otyłe i predysponujące do nadwagi. Otyłość można również kwalifikować za pomocą BMI (chociaż to raczej wyznacznik otyłości dorosłych). Zwiększenie BMI o 20–40% określane jest jako nadwaga, 40–60% jako otyłość a wszystkie wartości powyżej 60% są już oznaką bardzo nasilonej otyłości. Jeśli u dziecka występuje otyłość lub otyłość nasilonego stopnia, konieczne jest wprowadzenie leczenia. Im prędzej dziecko otrzyma pomoc, tym lepiej.

Leczenie otyłości polega przede wszystkim na zmianie sposobu odżywiania. Skuteczne leczenie otyłości u dzieci jest niezwykle trudne. Polega na współpracy zespołu lekarzy: dietetyka, pediatry, psychologa i czasem również rehabilitanta. Dziecko należy uświadamiać podczas każdej wizyty, dlaczego tak ważna jest zmiana nawyków żywieniowych, stylu życia i pozytywnego myślenia w walce z chorobą. Należy zwiększyć dziecku aktywność fizyczną, dobrze jest zapisać je na zajęcia dodatkowe, nie należy wypisywać im zwolnień z zajęć wychowania fizycznego. Ważnym elementem leczenia chorego dziecka jest wsparcie psychologa, otyłe dzieci, jak już wcześniej wspomniałam mają niskie poczucie własnej wartości, są dyskryminowane lub nieakceptowane przez grupę. Otyłość poważnie obniża jakoś życia młodych ludzi. Im dziecko jest starsze, tym wygląd staje się coraz ważniejszy. Stopień motywacji dziecka i rodziny do osiągnięcia zamierzonych efektów jest kluczowym elementem w powodzeniu leczenia.

Jeśli chodzi o leczenie dietetyczne, nie jest zalecana restrykcyjna dieta redukcyjna. Powinno się zmodyfikować ilość i jakość spożywanych tłuszczów. Należy również zwrócić uwagę na odpowiedni sposób przyrządzania potraw, trzeba unikać ich smażenia, dodawania do zup zasmażek, dolewania do mięsa zawiesistych sosów. Dziecku należy zwiększać ilość warzyw i owoców w diecie, te pierwsze są szczególnie ważne ponieważ nie mają wielu cukrów prostych, a także charakteryzują się dużą zawartością błonnika pokarmowego. Należy wyznaczać małe cele w walce z otyłością, ponieważ to wspomaga chęć do walki z chorobą. Metoda małych kroków pokazuje dziecku wraz z każdą wizytą u dietetyka rezultaty swojej pracy.

Nadciśnienie tętnicze u dzieci

Nadciśnienie tętnicze, zwane inaczej chorobą nadciśnieniową, należy do chorób układu krążenia, od pewnego czasu jest zaliczana również do chorób cywilizacyjnych. Charakterystycznym objawem jest okresowe lub stałe podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, zarówno skurczowe jak i rozkurczowe.

Z aktualnych badań tematu wynika, że problem nadciśnienia tętniczego jest nie tylko problemem ludzi dorosłych. Myśląc o nadciśnieniu często mamy na myśli ludzi żyjących w stresie, ciężko pracujących, w dojrzałym wieku. Okazuje się, że choroba dotyczy także około 3–3,5% dzieci i młodzieży. Wraz z wiekiem częstotliwość występowania nadciśnienia tętniczego wzrasta, już ponad 10% osób w okresie dojrzewania boryka się z tą przypadłością.

Rodzajem nadciśnienia, które spotyka młodych ludzi jest nadciśnienie tętnicze wtórne, czyli związane z naczyniami krwionośnymi zaopatrującymi nerki w krew. W obecnych czasach powoli, ale regularnie wzrasta również liczba dzieci chorych na nadciśnienie tętnicze pierwotne. Powszechnie przyjmuje się, że jego przyczyną są czynniki genetyczne, otyłość i nadwaga – wraz z nimi rośnie ciśnienie tętnicze krwi, niewłaściwa dieta dzieci, przez którą wzrasta poziom sodu we krwi (fast foody, słone przekąski, chipsy, napoje gazowane). Innymi czynnikami wpływającymi na chorobę są zaburzenia nerwowe warunkowane sytuacjami stresogennymi w środowisku rodzinnym lub szkolnym, stałym napięciem psychicznym, poczuciem odpowiedzialności, wysokimi wymaganiami otoczenia.

Leczenie nadciśnienia tętniczego w pierwszym etapie składa się z leczenia niefarmakologicznego, polegającego na zmianie trybu życia i sposobu odżywiania. Należy wykluczyć z jedzenia potrawy bogate w sól – ponieważ sód podnosi ciśnienie, należy urozmaicić dietę, aby dostarczała dużą ilość wapnia i potasu, a także zmniejszyć ilość tłuszczów i cholesterolu. Kolejnym etapem leczenia nadciśnienia tętniczego jest w przypadku otyłych dzieci utrata masy, dzięki prawidłowym ćwiczeniom i rozplanowaniu aktywności fizycznej. Należy także dobrać u lekarza odpowiednie preparaty farmakologiczne, które pomogą zmniejszyć wysokość ciśnienia tętniczego. Jeśli pomimo leczenia ciśnienie nie ulega zmniejszeniu, wtedy mówimy o nadciśnieniu tętniczym opornym na leczenie. Niepowodzenie terapii jest spowodowane niedostosowaniem się do zaleceń lekarskich (nieodpowiednie przyjmowanie leków) lub brakiem zmian w trybie życia.

Nadciśnienie tętnicze jest chorobą, z którą można wygrać przy pomocy lekarstw, ale przede wszystkim osobistej chęci zmiany trybu swojego życia na bardziej aktywny i z odpowiednio zbilansowaną dietą. Zmniejszenie wartości ciśnienia do granic uważanych za prawidłowe zmniejsza ryzyko wystąpienia niewydolności serca w przyszłości aż o 50%, w przypadku udaru mózgu o 35–40%, a zawału serca nawet o ok. 25%.

Biorąc pod uwagę wszystkie choroby grożące naszym dzieciom w dzisiejszych czasach, warto zwrócić uwagę, że niewiele trzeba zrobić żeby im zapobiec. Odpowiednia modyfikacja diety, aktywny tryb życia i wsparcie ze strony rodziny są niezwykle istotne w prewencji chorób cywilizacyjnych.