Smog – przyczyny, skutki, ochrona oraz wpływ na zdrowie

Aktualizacja: 17 maja, 2022

Światowa Organizacja Zdrowia uznała Polskę za jeden z dwóch najbardziej zanieczyszczonych krajów Unii Europejskiej. W niechlubnym rankingu stoimy ramię w ramię z Bułgarią, ale patrząc na listę najbardziej zanieczyszczonych miast UE, ze smutkiem trzeba przyznać, że wygrywamy. W rankingu 50 najbardziej zanieczyszczonych miast UE aż 33 są z Polski.

Co to jest smog?

Nazwa smog jest zbitką słów smoke (dym) i fog (mgła). Smog jest to nienaturalne zjawisko atmosferyczne charakterystyczne dla obszarów miejskich, powstałe w wyniku przekształceń zanieczyszczeń wprowadzonych do powietrza przez człowieka w warunkach nałożenia się niekorzystnych zjawisk atmosferycznych takich jak: brak wiatru i inwersja temperatury.

W sytuacji smogowej następuje ograniczenie widoczności, a wchodzące w skład smogu szkodliwe związki chemiczne są poważnym zagrożeniem dla zdrowia.

Ze względu na miejsce, warunki powstawania oraz skład chemiczny możemy wyróżnić dwa rodzaje smogu:

• smog klasyczny (londyński) o właściwościach redukujących i kwasowych. Ten rodzaj smogu występuje głównie od listopada do lutego podczas inwersji temperatury w umiarkowanej strefie klimatycznej. Do jego powstania niezbędne są duże stężenia takich zanieczyszczeń jak: tlenek siarki (IV), pył zawieszony i w mniejszym stopniu tlenki azotu i tlenek węgla;
• smog fotochemiczny (typu Los Angeles) o właściwościach utleniających, powstaje najczęściej w miesiącach letnich w warunkach silnego nasłonecznienia i wysokiej temperatury. W tym przypadku niezbędne są duże stężenia tlenków azotu i węglowodorów pochodzących głównie z samochodów. Powstałe w wyniku przemian fotochemicznych zanieczyszczenia wtórne mają właściwości silnie drażniące.

W  polskich miastach i aglomeracjach z uwagi na rodzaj i stężenia zanieczyszczeń mamy warunki do powstawania obydwu rodzajów smogu.

W Polsce można wyróżnić trzy główne zanieczyszczenia powietrza: pyły PM 10, PM 2,5 oraz wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), w tym benzo(α)piren.

Przyczyny smogu

Smog rodzi się w korzystnych warunkach terenowych (np. w dolinie otoczonej wzgórzami), pogodowych (brak wiatru, duża wilgoć) i atmosferycznych (zjawisko inwersji powietrza – ciepłe powietrze unosi się nad zimnym).

Przyczyną powstania problemu niskiej emisji jest zaspokajanie najzwyklejszych ludzkich potrzeb takich jak ogrzewanie czy komunikacja samochodowa. Smog to problem związany z emisją szkodliwych pyłów i gazów powstałych w wyniku nieefektywnego spalania paliw (węgla kamiennego, węgla drzewnego, benzyny, oleju napędowego itp.) w domach, samochodach oraz w elektrowniach węglowych i zakładach przemysłowych.

Emisja z kotłowni lokalnych i palenisk indywidualnych – to właśnie to źródło zanieczyszczenia powietrza jest obecnie największym problemem. Wynika to z braku świadomości społeczeństwa na temat paliw jakimi ogrzewają swoje domy oraz w jakich piecach, co ma ogromne znaczenie na jakość wdychanego przez nich powietrza. Dlatego właśnie ten temat wymaga obecnie najwięcej uwagi szczególnie, że pył PM10 oraz inne produkty niskiej emisji zbierają coraz większe żniwo – chociażby w zwiększeniu śmiertelności ludzi i ilości zachorowań.

Emisja komunikacyjna – również wymaga ogromnej uwagi i akcji uświadamiających społeczeństwo w celu zmniejszenia ruchu samochodowego.

Zanieczyszczenia napływowe z sąsiednich obszarów – to źródło zanieczyszczeń jest od nas niestety zależne tylko w niewielkim stopniu, przez co poświęca się mu najmniej uwagi. Niestety w niektórych regionach naszego kraju ma ono ogromny wpływ na zanieczyszczanie powietrza.

Skutki smogu

Pył zawieszony dociera praktycznie wszędzie, dlatego wprowadzając niepożądane substancje do powietrza, wody, gleby, tym samym wprowadzane są do wszystkich organizmów, które oddychają, spożywają wodę i roślinność wzrastającą na skażonej glebie.

Najbardziej odczuwalnymi skutkami niskiej emisji są: zwiększony poziom zachorowalności na choroby układu oddechowego oraz nowotworowe i związana z tym większa śmiertelność mieszkańców, kwaśne deszcze – silnie zanieczyszczające glebę i wodę, oddziałujące pośrednio na stan środowiska naturalnego, uszkadzające zabytki i cenne obiekty, a także zawartość CO2 w powietrzu (powietrze na Śląsku zawiera ok. 1/3 całości wyemitowanego
w Polsce dwutlenku węgla).

Podsumowując wpływ niskiej emisji na środowisko, można śmiało powiedzieć, że zwiększa ona znacząco zachorowalność oraz pogarsza samopoczucie ludzi, mocno wpływając przez to na jakość ich życia. Podobnie rzecz ma się ze zwierzętami, które w miejscach intensywnie pojawiającej się niskiej emisji są słabsze i częściej pojawiają się u nich różnorakie choroby.

Smog – wpływ na zdrowie

Według specjalistów dziedziny kardiologii i chorób wewnętrznych efekt toksyczny zanieczyszczenia powietrza wywierany na organizm zależy od wielu czynników takich jak: wiek, indywidualna odporność organizmu, współwystępujące choroby, warunki klimatyczne, stężenie składników smogu, czas oddziaływania zanieczyszczeń.

U osób zdrowych nawet krótkotrwała ekspozycja może wywoływać:

• stany zapalne,
• podrażnienie spojówek, krtani i tchawicy,
• łagodne, przemijające stany zapalne płuc,
• alergie,
• patologiczne zmęczenie,
• spadek tolerancji wysiłku,
• problemy z pamięcią i koncentracją,
• wyższy poziom niepokoju,
• stany depresyjnie.

Życie w zanieczyszczonym powietrzu może prowadzić do zmian anatomicznych mózgu, udaru mózgu czy Alzheimera.

Pyły zawieszone, głównie PM2,5 przyczyniają się w istotny sposób do rozwoju choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń rytmu serca, nasilają niewydolność serca oraz mogą prowadzić do nagłej śmierci sercowej. Najbardziej zagrożone osoby niekorzystnym działaniem pyłów zawieszonych, to pacjenci już chorujący na chorobę wieńcową, osoby powyżej 65 roku życia, kobiety, otyłe, chorujące na cukrzycę i przewlekłe choroby układu oddechowego oraz osoby palące tytoń. Badania populacyjne jednoznacznie wykazują, że krótkotrwała ekspozycja na zanieczyszczenie powietrza zwiększa ryzyko wystąpienia zawału serca.

U osób chorych na astmę czy przewlekłe obturacyjne choroby płuc (POChP) dochodzi do zaostrzenia tych schorzeń, nierzadko ze skutkiem śmiertelnym.

Wieloletni kontakt z zanieczyszczeniami powietrza jest jedną z przyczyn niestabilności genomu prowadzącej do nowotworów złośliwych. Według WHO zanieczyszczenie powietrza w 30% odpowiada za powstawanie nowotworów, a czynniki genetyczne jedynie w 15%. Najnowsze dane epidemiologiczne dotyczące wzrostu zapadalności na nowotwory złośliwe są obecnie alarmujące. Skutki zdrowotne smogu to rak: płuca, zatok, jamy ustnej, gardła i krtani, przełyku, nerki, pęcherza. W samym Krakowie codziennie rozpoznawane są co najmniej 2 takie nowotwory. Chorują coraz młodsze osoby, bez jakichkolwiek czynników ryzyka jak np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, obciążenie genetyczne. Innym skutkiem długotrwałej ekspozycji na smog jest rozwój przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POCHP) (>22% osób w Polsce) – wiodącej obok raka i chorób układu krążenia przyczyny zgonów. Udokumentowano także wzrost śmiertelności: całkowitej o 20%, sercowo-naczyniowej o 20%, oddechowej o 22%.

Jak chronić się przed smogiem?

Aby zminimalizować ryzyko występowania smogu, powinniśmy popularyzować publiczne środki transportu takie jak: tramwaje, metra, autobusy, koleje i rowery miejskie, zwiększać obszary „zielone” w miastach, ograniczać ruch kołowy w centrach miast i stosować nowoczesne technologie w przemyśle. Należałoby zmienić standardy piecyków spalających węgiel w domostwach lub wybrać alternatywne, ekologiczne formy ich ogrzewania.

Ważne jest, aby mieszkańcy rejonów dotkniętych smogiem byli ostrzegani o wysokich stężeniach pyłu zawieszonego. Posiadając taką informację będą mogli choć w części ograniczyć negatywny wpływ zanieczyszczenia powietrza na swoje zdrowie, zmniejszając ilość czasu spędzonego na zewnątrz, nie wietrząc mieszkania, stosując oczyszczacze powietrza czy maski przeciwpyłowe.

Doskonałym rozwiązaniem są również maski antysmogowe, które bezpośrednio chronią nas od wysokich stężeń pyłów. Zależnie od rodzaju mogą filtrować zarówno pyły zawieszone, jaki i toksyczne substancje gazowe. Dostępne są maseczki antysmogowe także dla sportowców i dzieci. Każdy mieszkaniec dużego miasta powinien rozpatrzyć zakup takiej maseczki i nosić ją szczególnie w okresie grzewczym.  

Najlepiej smog byłoby przeczekać w domu lub wyjeżdżając tam, gdzie jest czystsze powietrze. Wiadomo jednak, że w większości przypadków nie jest to możliwe. Jednak żeby jakoś zabezpieczyć się przed nim warto kupić maseczkę antysmogową. To rozwiązanie wprawdzie doraźne i profilaktyczne, bo nie likwiduje smogu, ale przynajmniej pozwalające nam w miarę normalnie i bezpiecznie funkcjonować.