Dieta niskocholesterolowa – wskazania, skuteczność, produkty zalecane i zakazane

Aktualizacja: 30 grudnia, 2024

Mimo, iż krążące przez wiele lat mity o szkodliwości cholesterolu obalone zostały w wielu badaniach naukowych, „fobia cholesterolowa” wciąż trwa, a z nią ciągłe generalizowanie roli tego związku wyłącznie do jego promiażdżycowego działania. Czy dieta niskocholesterolowa jest więc faktycznie kluczem w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych? Jakie jednostki chorobowe wymagają ograniczenia spożywanego cholesterolu i jaką dietę należy wtedy wprowadzić?

Metabolizm cholesterolu

Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że stężenie cholesterolu we krwi nie jest jedynie wynikiem dostarczania go z pożywieniem. Jednym z podstawowych procesów fizjologicznych jest metabolizm cholesterolu, czyli proces jego rozpadu i syntezy. To raczej wypadkowa tych zjawisk i czynniki decydujące o transporcie cholesterolu w organizmie wpływają na jego stężenia w naczyniach krwionośnych. Związek ten dostarczony z dietą wchłaniany jest w jelicie cienkim, gdzie rozdzielony zostaje na dwie pule. Większa część trafia do naczyń limfatycznych i po połączeniu z białkami tworzy lipoproteiny HDL i LDL, odpowiadające za transport cholesterolu z tkanek do wątroby i odwrotnie. Pozostała część trafia do żyły wrotnej wędrując do hepatocytów. Ostatecznie, jako składnik żółci cholesterol wydzielany jest do dwunastnicy i bierze udział w trawieniu tłuszczów. Jeśli zaś ilość dostarczanego cholesterolu z dietą jest zbyt mała w stosunku do zapotrzebowania, organizm potrafi syntezować go na drodze przemian związanych z udziałem związku o nazwie acetylo-CoA. Jego nadwyżka prowadzi zaś do powstania kwasów żółciowych i ich soli, które wydalane są z kałem – jest to główna droga eliminacji nadmiaru cholesterolu z organizmu. Okazuje się również, że prawie połowa wchłanianego cholesterolu nie pochodzi z pożywienia [1]. Oczywiście, omówione przemiany są dużo bardziej skomplikowane i wieloetapowe. Konkluzją jednak jest fakt, iż cholesterol – zarówno pochodzący z endogennej syntezy w organizmie, jak i ten dostarczany z pożywieniem – nie jest jedynie składnikiem, który trafiając prosto do naczyń krwionośnych powoduje natychmiastowe tworzenie blaszki miażdżycowej. Rola cholesterolu jest dużo bardziej złożona. Bierze udział w trawieniu tłuszczów, syntezie hormonów, wpływa na prawidłowe funkcjonowanie mózgu. W warunkach fizjologicznych organizm sam potrafi regulować ilość wchłanianego cholesterolu, wykorzystywać go do swoich celów a nadmiar usuwać. Jego podwyższone stężenie we krwi jest raczej sygnałem, że podstawowe procesy metaboliczne zostały zaburzone. Zamiast więc dążyć do zmniejszenia stężenia cholesterolu całkowitego – w tym przypadku jedynie markera stanu chorobowego – należy dążyć do odkrycia źródła problemu i jego rozwiązania, co przełoży się na wyrównanie całego profilu lipidowego.

Dieta niskocholesterolowa

Mimo, iż wielokierunkowy, pozytywny wpływ cholesterolu na organizm człowieka jest dobrze poznanym zagadnieniem fizjologii i biochemii człowieka, ograniczenie jego spożycia jest jednym z najbardziej spopularyzowanych zaleceń żywieniowych dla ogółu populacji, co uargumentowane jest rolą w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych. Tymczasem, wiele badań [2][3] dowiodło, iż ilość cholesterolu spożywanego z dietą nie ma bezpośredniego wpływu na jego stężenie we krwi i nie jest jedynym czynnikiem indukującym proces tworzenia blaszki miażdżycowej. Co więcej, istnieją badania[4] [5], w których codzienne spożywanie jaj, uważanych za produkt wysokocholesterolowy, powodowało poprawę profilu lipidowego po kilku tygodniach eksperymentu. Mimo to, istnieją pewne wskazania do wprowadzenia diety niskocholesterolowej.

Dieta niskocholesterolowa – wskazania

Istnieją jednostki chorobowe, w których podaż cholesterolu musi być kontrolowana i w razie potrzeby ograniczona, głownie ze względu na jego zaburzony metabolizm w organizmie. Należą do nich:

• mutacja genów ApoE – Apolipoproteina E (ApoE) jest produkowana w wątrobie i mózgu. Jej głównym zadaniem jest udział w metabolizmie lipidów (transportuje lipidy  z miejsca ich powstawania do tkanek, gdzie są magazynowane lub wydalane z organizmu). Odpowiada m.in. za eliminację cholesterolu z krwi i przeciwdziałanie miażdżycy. Każdy człowiek posiada parę genów ApoE, które stanowią kombinację tych 3 izoform. Posiadanie genotypu ApoE e4/e4 i ApoE e4/e3 może wskazywać na zwiększone ryzyko rozwoju miażdżycy i choroby Alzheimera. Osoby o tym genotypie mają podwyższoną skłonność do wzrostu stężenia cholesterolu LDL i trójglicerydów TG we krwi, ze względu na zaburzone procesy metabolizmu lipidów. Odziedziczenie określonej formy polimorficznego genu dla ApoE (e4), nie wystarcza do rozwoju choroby, ale jest czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania;
• hipercholesterolemia wrodzona (rodzinna) – również indukowana mutacją w obrębie genów, w tym przypadku LDLR. W tej jednostce chorobowej dochodzi najczęściej do zaburzenia transportu i katabolizmu LDL, co prowadzi do zwiększania ilości cholesterolu w osoczu. Podwyższony poziom LDL współistnieje często z prawidłowym stężeniem HDL i VLDL. W rodzinnej hipercholesterolemii dochodzi także do zwiększonego odkładania się cholesterolu w ścianach naczyń krwionośnych;
• cholecystektomia – zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu pęcherzyka żółciowego, służącego do magazynowania i zagęszczania żółci koniecznej do emulgacji tłuszczu pochodzącego z pożywienia. Resekcja tego narządu upośledza cały proces trawienia i wchłaniania tłuszczu w organizmie, co jest wskazaniem do jego ograniczenia i ewentualnego zastąpienia łatwiej strawnymi kwasami tłuszczowymi (np. MCT). Ze względu na zaburzoną produkcję żółci i syntezę soli kwasów żółciowych, zaleca się również ograniczenie podaży cholesterolu w diecie;
• choroby wątroby – wątroba jako główny narząd biorący udział w metabolizmie cholesterolu, pełni jednocześnie wiele innych, kluczowych dla homeostazy organizmu ról. W przebiegu różnych chorób związanych z jej dysfunkcją (nowotwory, marskość wątroby itp.) należy dążyć do odciążania chorego narządu. Nie mniej jednak zbyt mała ilość cholesterolu w diecie może nasilać jego endogenną produkcję w wątrobie – co i tak zmusi ją do wzmożonej pracy. Należy więc kontrolować podaż tego związku, monitorować parametry czynności narządu i dbać o jego regenerację;
• zaawansowana cukrzyca – zaburzenia gospodarki cukrowej i lipidowej są ściśle powiązane ze sobą, dlatego też w późnym stadium cukrzycy zaleca się ograniczenie ilości spożywanego cholesterolu przynajmniej do czasu względnego wyrównania gospodarki węglowodanowej. Należy jednak zaznaczyć, iż to wysoki poziom cukru we krwi i nieustanny proces glikacji ma bardziej negatywny wpływ na naczynia krwionośne, niż sam cholesterol.

Dieta niskocholesterolowa – skuteczność

O skuteczności diety niskocholesterolowej można mówić tylko wtedy, gdy poza faktycznym ograniczeniem jego podaży w diecie, zaadresujemy przyczynę jego podwyższonego poziomu i będziemy dążyć do jego eliminacji. Pożądanym efektem naszych działań ma być nie obniżenie stężenia tego składnika w surowicy krwi do poziomu określanego przez normy laboratoryjne, ale wyrównanie całego profilu lipidowego, co jest ważniejsze niż wpasowanie się w założone zakresy wartości referencyjnych. Powinniśmy dążyć do prawidłowego stosunku lipoprotein HDL:LDL, który optymalnie wynosi ok. 2. Cholesterol całkowity powinien mieścić się w granicach 200–250 mg/dl , choć wyższa z podanych wartości jest już dziś uznawana za zbyt wysokie stężenie.

Dieta niskocholesterolowa – produkty zalecane i zakazane

W diecie niskocholesterolowej zaleca się:

• zmniejszenie spożycia produktów bogatych w cholesterol (szczególnie podroby, masło, jaja), którego dzienną podaż szacuje się na max. 200mg/dobę;
• eliminację cukru – jak wcześniej wspomniano, podwyższone stężenie glukozy we krwi przyczynia się do uszkodzenia naczyń krwionośnych, powstania miejscowego stanu zapalnego i w efekcie odkładania cholesterolu w zmienionych chorobowo tętnicach;
• eliminację trans izomerów kwasów tłuszczowych – zawarte w produktach wysokoprzetworzonych, utwardzonych olejach roślinnych, produktów mocno wysmażonych są głównym powodem wzrostu poziomu cholesterolu we krwi;
• dbanie o prawidłowy stosunek kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 – optymalnie, stosunek ten powinien wynosić ok. 4:1, często zaś wynosi 10:1 i więcej. Ta nierównowaga promuje powstawanie stanu zapalnego i zaburzenia gospodarki lipidowej. Odwrotnie, zwiększone spożycie kwasów EPA i DHA (źródła: tran, tłuste ryby morskie) należących do rodziny omega-3 wykazuje działanie hipocholesterolemiczne i przeciwzapalne;
• spożywanie produktów bogatych w witaminy i antyoksydanty – szczególnie witamin C i E (źródła: warzywa i owoce), które przyczyniają się między innymi do poprawy funkcji śródbłonka naczyń krwionośnych, których patologie w budowie i funkcjonowaniu często są przyczyną podwyższonego stężenia cholesterolu;
• włączenie do diety produktów o działaniu przeciwzapalnym – np. kurkuma,  ponieważ cholesterol zwykle ulega wzmożonej syntezie na skutek powstania w organizmie stanu zapalnego;
• dbanie o wyrównanie niedoborów składników odżywczych – szczególnie witamin z grupy B, magnezu, selenu i wapnia – deficyt witamin z grupy B może promować hiperhomocysteinemię – ważniejszy czynnik determinujący rozwój chorób serca niż samo stężenie cholesterolu, zaś niedobory wspomnianych składników mineralnych – zaburzenia w pracy układu krążenia;
• odpowiednią podaż błonnika – szczególnie frakcji rozpuszczalnej, która ma wpływ na hamowanie biosyntezy cholesterolu w wątrobie i zdolność wiązania kwasów żółciowych i ich soli w jelitach tym samym zmniejszając wchłanianie cholesterolu;
• spożywanie nasion roślin strączkowych – nie tylko są bogate w wymienione wyżej witaminy i minerały o pozytywnym wpływie na cały układ krążenia, ale również mają udowodnione działanie hipocholesterolemiczne. Należy pamiętać o ich namoczeniu i odpowiednio długim gotowaniu przed spożyciem w celu usunięcia substancji antyodżywczych (lektyny, hemaglutyniny).

Czy dieta niskocholesterolowa jest kluczem do zmniejszenia ryzyka rozwoju chorób sercowo naczyniowych? Gdyby odpowiedź była jednoznacznie twierdząca, w dobie popularyzowania diety niskotłuszczowej i niskocholesterolowej wskaźnik zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych wykazywałby tendencję spadkową. Niestety, mimo coraz większych restrykcji dotyczącej spożywania cholesterolu i konsekwentnego obniżania normy laboratoryjnej – w tempie szybszym, niż mogłoby to być uzasadnione ewolucyjnymi zmianami metabolicznymi – choroby serca wciąż są istotnym problemem dzisiejszego świata. Warto uświadomić sobie, że poza pewnymi jednostkami chorobowymi (takimi jak mutacja genu ApoE4, dysfunkcje pęcherzyka żółciowego i wątroby lub zaburzeniami przemian tłuszczów i lipidów), ograniczenie podaży cholesterolu w diecie nie musi przynieść oczekiwanych rezultatów. Jego niedobór wpłynie zaś negatywnie na inne procesy, w których jest potrzebny i nasili endogenną produkcję, którą zahamować może jedynie interwencja farmakologiczna. Dobrym podsumowaniem roli cholesterolu w diecie jest opinia lekarza medycyny,  Huberta Juźków: „Cholesterol nie jest ani zły, ani dobry. Jest po prostu potrzebny.” Wprowadzenie diety niskocholesterolowej jest zasadne tylko w przypadku problemów z jego metabolizmem, nie zaś jako nieodłączny element profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych.