Witamina A – działanie, niedobór i nadmiar. Źródła witaminy A

Witamina A to witamina antyoksydacyjna, posiada szereg działań biologicznych. Nazywa witaminą wzrostową. Ma wpływ na mechanizm widzenia, rozrodczość, prawidłowe funkcje skóry czy stymulację układu odpornościowego. Jednak, czy suplementacja jest tak korzystna jak jej naturalne źródła z pożywienia?

Witamina A

Witamina A, retinol, należy do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, jej biologiczne aktywne formy to: retinol, retinal, kwas retinowy. Retinol należy do prekursorów retinoidów, które powstają również z prowitamin α i β-karotenu. Najbardziej aktywną formą witaminy A jest kwas retinowy.

Karotenoidy nadają barwę od żółtej do czerwonej. β -karoten jest dominującym karotenoidem i najważniejszym prekursorem aktywnych retinoidów, który znajduje się w pokarmach roślinnych. Występuje w warzywach, głównie w marchewce (80%, pozostałe 20% to izomer α-karoten). Wchłanianie karotenoidów zależy od zawartości innych składników (białka, tłuszcze) waha się w granicach 25–75%. Dzienne spożycie tłuszczów (ok. 5 g/d) warunkuje odpowiednie wchłanianie karotenoidów [1].

Najważniejszy produkt końcowy w metabolizmie i wchłanianiu β-karotenu to retinol. Przekształcenie w retinol jest zależne od regulacji homeostatycznej oraz aktualnego zapotrzebowania organizmu na witaminę A. 2μg B-karotenu ma taką samą aktywność, jak 1μg retinolu, z czego wynika, że 50% spożytego karotenu jest przyswajane i ulega przemianie do witaminy A [2,3].

Różnica między witaminą A, a innymi witaminami polega na tym, że jej zawartość musi być ściśle określona. Jak wskazują dostępne dane, zarówno nadmiar, jak niedobór wpływa niekorzystnie na rozwój embrionalny i powodował wady wrodzone narządów i tkanek [2,3].

W zależności od wieku, płci oraz stanu fizjologicznego różni się zapotrzebowanie na witaminę A. Wg danych, wzrost zapotrzebowania obserwuje się przy występujących chorobach przewodu pokarmowego, przy długotrwałym stresie i infekcjach. Również gdy dieta jest niedoborowa w tłuszcz (5–10g/d) [4].

Witamina A – działanie

Jako antyoksydant zarówno retinol jak β-karoten wykazują zdolność neutralizacji szkodliwego działania wolnych rodników i nadtlenków lipidowych. Karotenoidy mają działanie synergistyczne, wychwytują tlen oraz chelatują jony biorące udział w tworzeniu rodników [5,6].

Witamina A ma wpływ na kondycję skóry. Retinol wpływa na podziały komórkowe w warstwie rozrodczej naskórka, co więcej jest związany z różnicowaniem się keratynocytów. Dodatkowo reguluje pracę gruczołów łojowych [7]. Retinol posiada również właściwości złuszczające, wpływa na syntezę kolagenu i elastyny. Zapewnia skórze odpowiednią jędrność i elastyczność, przy zachowaniu odpowiedniego nawodnienia [7].  Ze względu na wielokierunkowe działanie na skórę, często jest wykorzystywany w kosmetologii, w kremach przeciwzmarszczkowych, przeciwstarzeniowych oraz dla osób z uporczywymi problemami z trądzikiem [7].

Do korzystnego działania na stan skóry, należy dodać również zmniejszanie przebarwień skórnych, redukcję o około 60% pigmentacji i wpływ na odpowiedni rozkład melaniny w skórze [8].

Witamina A jest wykorzystywana w leczeniu ślepoty zmierzchowej, przy trudno gojących się ranach, pomocniczo przy obniżonej odporności, przewlekłym nieżycie dróg oddechowych, schorzeniach przewodu pokarmowego [9].

Z dostępnych badań wynika, że witamina A wykazywała aktywność protekcyjną w chorobach wieńcowych [10]. β-karoten wpływa korzystnie na funkcje immunologiczne, zmniejsza liczbę komórek nowotworowych, wpływa ochronnie na przewód pokarmowy, zapobiega rozedmie płuc i bronchitowi. Co więcej ma korzystną rolę w profilaktyce przeciwmiażdżycowej. Jak wskazują dostępne dane, wpływa również na obniżenie stężenia cholesterolu [11].

Jednak spożywany w nadmiarze, w postaci suplementów ma niekorzystny wpływ na organizm. Wykazuje właściwości prooksydacyjne i może zwiększać ryzyko nowotworów płuc u palaczy [12]. Z analizy ponad 20 badań epidemiologicznych wynika, że ryzyko zachorowania lub zgonu z powodu niektórych nowotworów wiązało się z niskim spożyciem produktów bogatych w karotenoidy i poziomu β-karotenu w osoczu krwi [13]. β-karoten wykazuje działanie fotoprotekcyjne, może być stosowany przy leczeniu dermatoz świetlnych, protoporfirii erytropoetycznej [14].

Retinoidy są niezbędne również w zachowaniu prawidłowego mechanizmu widzenia. Retinol utlenia światłoczuły barwnik w pręcikach siatkówki oka, tj. rodopsynę. Co więcej wpływają na odpowiednią budowę szkliwa zębów i ich właściwe rozstawienie [15].

Witamina A – niedobór

Już w połowie XX wieku zauważono, że niedobór witaminy A powodował takie zmiany jak: niedorozwój oczu/ich brak, rozszczepienie podniebienia i warg, ektopowe zapalenie nerek, nieprawidłowości w budowie dróg moczowo-płciowych [16].

Niedobór witaminy A wpływał również na zwiększone ryzyko powstawania wad serca, nieprawidłowe kształtowanie łuków aorty i inne. Brak witaminy A przyczyniał się również do przedwczesnej śmiertelności [4].

Niedobór witaminy A w organizmie może objawiać się zaburzeniami widzenia, brakiem łaknienia, zahamowaniem wzrostu u dzieci. Również sucha skóra, łamliwe paznokcie i włosy mogą nas alarmować o niedoborach powyższej witaminy [4].

Witamina A – nadmiar

Retinoidy nie są wydalane wraz z moczem, ich zbyt duża podaż może prowadzić do kumulacji w organizmie i do pojawienia się niebezpiecznych i toksycznych objawów. Do objawów można zaliczyć m.in. wypadanie włosów, pękanie ust, powiększenie wątroby i śledziony, nadmierna pobudliwość, bóle kostne, uczucie zmęczenia, zmiany barwy skóry, jej świąd. Należy pamiętać, że bardziej wrażliwe na przedawkowanie retinolu są dzieci [4, 17,18].

Jak wskazują dostępne dane, przy nadmiarze β -karotenu (spożytego w pożywieniu) może pojawić się żółtawe zabarwienie skóry, jednakże β-karoten pochodzący z żywności nie wywołuje efektów toksycznych, ponieważ nadmiar karotenoidów jest wydalany wraz z kałem [17,18].

Badacze zauważyli, że w zależności od podanej dawki oraz czasu podania występował różny odsetek przeżywalności zarodków szczura, w parze z szerokim spektrum wad i przeżywających zarodków. Obserwowano m.in. obrzęki ciała, przepuklinę mózgową, wodogłowie, rozszczepienie kręgosłupa i inne [19].

Źródła witaminy A

Retinol jest dostarczany do organizmu z pożywieniem w postaci prowitamin, które są nieaktywne (β-karoten, estry retinylu) [21–23].

Źródłem β-karotenu są czerwone, żółte, pomarańczowe i zielone warzywa: marchew, szpinak, sałata, brokuły, dynia, czerwona papryka, biała i czerwona kapusta, brukselka, kalafior, pomidory, słodkie ziemniaki. Również owoce: arbuz, morele, brzoskwinia, papaja, melony, pomarańcze, wiśnie [20–23].

Przykładem owoców, które są bogatym źródłem karotenoidów ok. 730 mg/g s.m. głównie w postaci likopenu i β-karotenu są owoce dzikiej róży [20].

Źródłem estrów retinylu (palmitynian, propionian, octan) jest mięso i wątroba, mleko i jego przetwory, sery, ryby, żółtko jaja, dodatkowo występuje w margarynach wzbogacanych [21,23].

Odpowiednia podaż witaminy A wraz z dietą stanowi niezwykle ważny element codziennego jadłospisu. Warto pamiętać, że suplementacja w nieodpowiednich dawkach może być szkodliwa dla organizmu i najlepszym rozwiązaniem jest spożywanie odpowiednich źródeł witaminy A wraz z żywnością. Ze względu na szereg działań, przede wszystkim działanie antyoksydacyjne, czy warunkowanie odpowiedniego rozwoju płodu, należy dostarczać w ilościach określonych zgodnie z zapotrzebowaniem ustalonym dla swojej grupy wiekowej. Zależne jest to od określonego stanu fizjologicznego i płci.