Dieta – odchudzająca, lecznicza, eliminacyjna, zdrowa

Aktualizacja: 29 kwietnia, 2024

W internecie, telewizji, radiu jesteśmy zasypywani informacjami na temat zdrowego odżywiania, suplementów, diet odchudzających, zalet diet eliminacyjnych itd. Ale czy każda dieta jest dla nas odpowiednia? I bez żadnych konsekwencji zdrowotnych możemy wyeliminować ze swojego jadłospisu np. gluten? Jaka jest najzdrowsza metoda na pozbycie się zbędnych kilogramów?

Dieta

Większość społeczeństwa kojarzy słowo „dieta” z ograniczeniami, restrykcjami, bardzo często myląc ją z dietą odchudzającą, która ma na celu redukcję tkanki tłuszczowej. Tak naprawdę, każdy człowiek ma swoją indywidualną dietę, którą stosuje każdego dnia. Jest to po prostu sposób odżywiania i nie ma nic wspólnego z redukcją masy ciała. Obecnie wyróżnia się wiele rodzajów diet, zaczynając od diet odchudzających, diety lecznicze, aż po diety alternatywne. Samo słowo dieta jest pojęciem bardzo ogólnym.

Dieta odchudzająca

Diety odchudzające są obecnie najbardziej popularnymi rodzajami diet. Mają one przede wszystkim na celu pozbycie się zbędnej masy ciała. Głównym założeniem tego rodzaju diet jest zastosowanie deficytu kalorycznego. W zależności od tego, ile kilogramów tkanki tłuszczowej dana osoba chciałaby się pozbyć, odpowiednio ustalony zostaje deficyt energetyczny. Aby spalić jeden kilogram tłuszczu w ciągu tygodnia należy odjąć 7000 kcal, oznacza to, że dzienny deficyt energetyczny będzie wynosił 1000 kcal.

Dietę odchudzającą powinny stosować osoby, które mają rozpoznaną nadwagę lub otyłość. Istnieje wiele zaleceń żywieniowych mających na celu pozbycie się zbędnej tkanki tłuszczowej. W tym przypadku najzdrowsze i najbardziej racjonalne jest zastosowanie diety ubogoenergetycznej. Głównym celem takiej diety jest redukcja masy ciała oraz utrzymanie dobrego samopoczucia pacjenta. Równie ważne jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania organizmu oraz ograniczenie uczucia głodu. Dieta ta powinna zawierać deficyt energetyczny, jednak nie może mieć ona niższej zawartości kalorii niż podstawowa przemiana materii (PPM) pacjenta. Bardzo ważne jest również, aby była ona zrównoważona pod względem składników odżywczych. Zapotrzebowanie energetyczne jest obliczane indywidualnie dla każdego pacjenta, a przy ustalaniu dziennej kaloryczności bierze się pod uwagę wiek, płeć, aktywność fizyczną oraz podstawową przemianę materii

Wartość energetyczna diety waha się zazwyczaj pomiędzy 1200 kcal–1600 kcal, jednak nie może być ona mniejsza niż 1000 kcal. Największym ograniczeniom podlegają tłuszcze, które nie powinny stanowić więcej niż 25% wartości energetycznej diety. Białka powinny stanowić około 20%, natomiast węglowodany nie więcej niż 55%.

W diecie ubogoenergetycznej wskazane są przede wszystkim produkty zbożowe z grubego przemiału, pieczywo razowe, kasza gryczana, otręby, ponieważ są one cennym źródłem błonnika pokarmowego, witamin z grupy B oraz soli mineralnych. Zwiększona ilość błonnika odgrywa istotną rolę w redukcji masy ciała, gdyż zwiększa objętość pożywienia i daje uczucie sytości. Rekomenduje się spożywanie około 750 g/dobę warzyw i owoców, ponieważ produkty te oprócz błonnika pokarmowego dostarczają również wielu witamin z grupy B i C, flawonoidów oraz makro- i mikropierwiastków. Zaleca się również zupy czyste, soki z warzyw i owoców bez dodatku cukru, warzywa i owoce w formie surówek, warzywa gotowane, tłuszcze w ograniczonej ilości (najlepiej oleje roślinne stosowane na zimno), przyprawy przyspieszające przemianę materii takie jak: kminek, kurkuma, kolendra, majeranek, sok z cytryny, cynamon, chilli itd. Potrawy w diecie odchudzającej powinny być gotowane w małej ilości wody, na parze, w szybkowarach, duszone bez dodatku tłuszczu lub pieczone w folii.

Diety lecznicze

Wyróżnia się następujące rodzaje diet leczniczych:

• dieta podstawowa,
• dieta bogatoresztkowa,
• dieta ubogoenergetyczna,
• dieta łatwostrawna,
• dieta łatwostrawna  z ograniczeniem tłuszczu,
• dieta o kontrolowanej zawartości  kwasów tłuszczowych,
• dieta łatwo strawna  z ograniczeniem substancji pobudzających wydzielanie soku żołądkowego,
• dieta łatwo strawna o zmienionej konsystencji: papkowata, płynna, płynna wzmocniona,
• dieta łatwo strawna bogatobiałkowa,
• dieta łatwo strawna niskobiałkowa,
• dieta z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów.

Dieta podstawowa jest stosowana u osób, niewymagających leczenia dietetycznego, a także u osób znajdujących się w szpitalach, sanatoriach i innych zakładach leczniczych. Powinna ona spełniać wszystkie wymogi racjonalnego żywienia dla ludzi zdrowych. Jej najważniejszym zadaniem jest pokrycie zapotrzebowania na energię oraz wszystkie składniki odżywcze pacjenta, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ma ona również na celu utrzymanie prawidłowej masy ciała oraz zachowanie zdrowia. Białko w tej diecie stanowi 16–16% sumy dobowego zapotrzebowania energetycznego, tłuszcz 30%, węglowodany natomiast powinny uzupełniać dobowe zapotrzebowanie energetyczne.

Dieta bogatoresztkowa jest bezpośrednią modyfikacją diety podstawowej, która polega na zwiększeniu ilości błonnika pokarmowego do 40–50 g/dobę oraz zwiększeniu ilości wypijanych płynów. Jest ona stosowana w przypadku zaparć oraz w zaburzeniach czynnościowych jelit. Głównym celem diety jest pobudzenie motoryki jelit i uregulowanie ich czynności. Białko w diecie powinno stanowić 14,5% sumy dobowego zapotrzebowania energetycznego, tłuszcz 29,5% oraz węglowodany 56%.

Dieta ubogoenergetyczna została szczegółowo omówiona wcześniej.

Dietę łatwostrawną cechuje dobór łatwo strawnych produktów, potraw oraz technik obróbki kulinarnej. Dieta ta jest przede wszystkim stosowana w chorobach jamy ustnej i przełyku, w chorobach przewodu pokarmowego, w chorobie wrzodowej  żołądka i dwunastnicy, w chorobach nerek i dróg moczowych, w nowotworach przewodu pokarmowego, w ostrych i przewlekłych chorobach układu oddechowego, w okresie rekonwalescencji po zabiegach chirurgicznych oraz u osób w starszym wieku. Głównym celem diety jest ograniczenie produktów i potraw ciężkostrawnych, wzdymających oraz dostarczenie choremu wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Białko w diecie powinno stanowić 15,5% sumy dobowego zapotrzebowania energetycznego, tłuszcz 29,5% oraz węglowodany 55%.

W diecie łatwostrawnej z ograniczeniem tłuszczu zaleca się ograniczenie ilości produktów, które są źródłem tłuszczów zwierzęcych oraz takich, które obfitują w cholesterol. Stosuje się ją przede wszystkim w przewlekłym zapaleniu i kamicy pęcherzyka żółciowego oraz dróg żółciowych, w chorobach wątroby, w przewlekłym zapaleniu trzustki oraz we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego. Głównym celem diety jest ochrona tych narządów poprzez zmniejszenie ich aktywności wydzielniczej. W diecie łatwostrawnej z ograniczeniem tłuszczu, białka powinny stanowić 12–18% sumy dobowego zapotrzebowania  energetycznego, tłuszcze do 20%,  natomiast węglowodany uzupełniają dobową ilość energii.

Dieta o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych jest przede wszystkim stosowana w hiperlipidemii, miażdżycy oraz w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. W diecie tej zmniejszony zostaje udział tłuszczów zwierzęcych na rzecz tłuszczów roślinnych i rybich. Głównym celem diety jest redukcja stężenia cholesterolu LDL  i triglicerydów w surowicy. W diecie o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych białko powinno stanowić 15,5 % sumy dobowego zapotrzebowania energetycznego, tłuszcz 27 % oraz węglowodany 57,5 %.

Dieta łatwostrawna  z ograniczeniem substancji pobudzających wydzielanie soku żołądkowego swoje zastosowanie znajduje w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz w refluksie żołądkowo-przełykowym. Jak w każdej diecie leczniczej jej głównym celem jest dostarczenie pacjentowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Szczególnie ważne jest ograniczenie produktów i potraw, które pobudzają wydzielanie kwasu solnego. Dieta ma również na celu neutralizację soku żołądkowego. Białko ogółem powinno stanowić 16% sumy dobowego zapotrzebowania  energetycznego, tłuszcze 31,5% natomiast węglowodany 52,5%. W diecie z ograniczeniem substancji pobudzających wydzielanie soku żołądkowego zakazane jest spożywanie bulionów, wywarów warzywnych oraz grzybowych, wód gazowanych, nierozcieńczonych soków z owoców i warzyw, napojów alkoholowych, kawy, mocnej herbaty, produktów marynowanych, panierowanych, wędzonych, potraw pikantnych, smażonych oraz ostrych przypraw.

Dieta o zmienionej konsystencji jest przede wszystkim stosowana w chorobach jamy ustnej i przełyku, w przypadku utrudnionego gryzienia i połykania, u chorych, u których występują wymioty, nudności, biegunka, u chorych nieprzytomnych oraz po niektórych zabiegach chirurgicznych. Główny cel diety to zapewnienie choremu wszystkich niezbędnych składników pokarmowych oraz ochrona jamy ustnej i przewodu pokarmowego przed drażnieniem mechanicznym, chemicznym i termicznym pokarmów. Białka w tej diecie powinny stanowić 16% sumy dobowego zapotrzebowania energetycznego, tłuszcze 30% oraz węglowodany 54%.

Dieta bogatobiałkowa przede wszystkim jest stosowana u osób wyniszczonych, w stanach wychudzenia, w chorobach nowotworowych, w rozległych oparzeniach i zranieniach, w chorobach, które przebiegają z gorączką oraz w okresie rekonwalescencji. Zasadniczym celem diety jest dostarczenie odpowiedniej ilości białka, które posłuży do odbudowy tkanek ustrojowych ciał odpornościowych, hormonów oraz enzymów. Szczególnie ważne jest, aby dieta miała odpowiednią wartość energetyczną, w przeciwnym razie białko może być wykorzystane do celów energetycznych. Dieta łatwo strawna bogatobiałkowa powinna zawierać minimum 20 % białek, 28 % tłuszczów oraz 52 % węglowodanów.

Dieta niskobiałkowa jest stosowana w chorobach nerek i wątroby, które przebiegają z niewydolnością tych narządów. Przede wszystkim ma ona na celu zapobieganie nadmiernemu wytwarzaniu toksycznych dla organizmu produktów przemiany białkowej. Odgrywa również ważną rolę w ochronie wątroby, nerek oraz ma na celu utrzymanie możliwie dobrego stanu odżywienia pacjenta. Jak sama nazwa wskazuje, największym ograniczeniom podlegają białka, które stanowią tylko 8 % sumy dobowego zapotrzebowania energetycznego. Tłuszcze pokrywają 30 % dobowego zapotrzebowania na energię, a węglowodany 62 %.

Dieta z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów jest stosowana u osób chorych na cukrzycę lub w przypadku upośledzonej tolerancji glukozy. Zasadniczym celem diety jest zmniejszenie stężenia glukozy we krwi na czczo i po posiłkach. Odgrywa ona również bardzo ważną rolę w zmniejszeniu ryzyka wystąpienia powikłań cukrzycy. Jest to jedyna dieta, w której nie ma ściśle określonego zapotrzebowania na składniki odżywcze. Białko powinno mieścić się w granicach 15–20%, tłuszcze 30–35%, natomiast węglowodany stanowią resztę (45–50%).

Dieta eliminacyjna

Dieta eliminacyjna jest stosowana w przypadku rozpoznania alergii na dany produkt żywnościowy. Obecnie diety eliminacyjne są coraz częściej stosowane. Społeczeństwo eliminuje ze swojego jadłospisu różnego rodzaju produkty np. pieczywo, mięso, produkty zwierzęce, produkty mleczne itd.

Nie każdy powinien stosować dietę eliminacyjną, ponieważ nie ma ona nic wspólnego z zasadami zdrowego odżywiania. Taki sposób żywienia jest zalecany tylko w przypadku osób cierpiących na alergie pokarmowe lub też nie tolerujących danego pokarmu. Obecnie diety eliminacyjne dzieli się na:

• bezmleczną,
• bezjajeczną,
• bezglutenową,
• bezlaktozową,
• wykluczającą dany produkt spożywczy.

Zdrowa dieta

W 2016 roku Instytut Żywności i Żywienia opublikował nową wersję piramidy żywienia, która zawiera spore zmiany odzwierciedlające najnowsze ustalenia nauki w zakresie żywienia człowieka.

Na najniższym piętrze zamiast wyrobów mącznych i zbożowych znalazły się warzywa i owoce, które powinny przeważać w diecie. Zaleca się, aby na talerzu pojawiało się proporcjonalnie 3/4 warzyw oraz 1/4 owoców. Warzywa i owoce są źródłem wielu witamin, składników mineralnych, błonnika oraz antyoksydantów, które zapobiegają wielu chorobom np. nowotworom czy miażdżycy. W dodatku obok piramidy widzimy dzbanek z wodą. To właśnie ona powinna być podstawowym napojem w ciągu dnia i należy dostarczać ją do organizmu regularnie w odpowiednich ilościach. Zaleca się wypijanie minimum 1,5 litra wody dziennie. Powinna ona zastępować napoje gazowane oraz soki owocowe. Ważne również, aby nie była to woda smakowa.

W 2016 roku Instytut Żywności i Żywienia opublikował nową wersję piramidy żywienia.

Kolejny poziom to węglowodany, a wśród nich kasze i produkty pełnoziarniste. Są one źródłem energii, błonnika, witamin (głównie z grupy B) oraz składników mineralnych (głównie magnezu i cynku). Ich walory odżywcze zależą głównie od sposobu przetworzenia oraz rodzaju ziarna.

Na kolejnym piętrze znajduje się nabiał. Produkty mleczne zawierają sporo witamin z grupy B, potas, cynk, magnez oraz fosfor. Najbardziej wartościowymi produktami z tej grupy są mleko, jogurty i kefiry (najlepiej naturalne) oraz sery twarogowe. Ograniczeniom podlegają natomiast sery żółte, które zawierają dużą ilość niekorzystnych dla zdrowia tłuszczów nasyconych oraz sól.

Na następnym poziomie znajdują się produkty białkowe takie jak mięso czerwone, drób, ryby, jaja oraz rośliny strączkowe. Produkty te dostarczają białka, witamin z grupy B, cynku, magnezu, żelaza oraz innych wartościowych składników mineralnych. Produkty białkowe powinny jednak stanowić jedynie dodatek do warzyw. Ważne, żeby nie spożywać go częściej niż 3–4 razy w tygodniu. Szczególnie korzystny wpływ na zdrowie mają ryby morskie, ponieważ zawierają one kwasy tłuszczowe omega-3. Ograniczeniom podlegają natomiast wytwarzane przemysłowo wędliny ze względu na dużą zawartość sodu oraz fosforu. Obok piramidy na tym poziomie widzimy również zioła, którymi powinno się zastąpić spożywany w nadmiarze sód.

Na szczycie piramidy żywieniowej znajdują się tłuszcze, które występują w postaci widocznej oraz ukrytej. Zdrowymi źródłami tłuszczów widocznych są oleje roślinne (np. sojowy, rzepakowy, kokosowy, słonecznikowy), oliwa z oliwek oraz margaryny wysokiej jakości. Należy jednak unikać tłuszczów zwierzęcych takich jak smalec, śmietana i masło, ponieważ prowadzą one do powstawania miażdżycy. Zdrowymi źródłami tłuszczów ukrytych mogą być ryby morskie, orzechy oraz nasiona. Powinno się również ograniczać tłuste mięsa, wędliny, produkty mleczne z dużą zawartością tłuszczu oraz produkty, które zawierają szkodliwe izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych (np. ciasta, słone przekąski, chipsy, twarde margaryny, żywność typu fast food).

Nowością w obecnych zaleceniach jest znajdująca się u podstawy piramidy aktywność fizyczna, która odgrywa istotną rolę w zdrowym stylu życia. Zaleca się 30–40 minut ruchu dziennie. Może być to np.: bieganie, jazda na rowerze, pływanie czy choćby chodzenie po schodach.

Obecnie słowo „dieta” kojarzone jest z zaleceniami, które mają na celu pozbycie się zbędnej tkanki tłuszczowej. Niestety większość ludzi nie wie, że jest to nic innego jak sposób odżywiania, natomiast dopiero dieta ubogoenergetyczna, ma na celu walkę z nadwagą i otyłością. Obecnie wyróżnia się diety lecznicze, odchudzające, eliminacyjne oraz dietę, która ma przede wszystkim na celu prowadzenie zdrowego stylu życia i opiera się ona Piramidzie Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej.