Odwodnienie organizmu – hipertoniczne i hipotoniczne. Jak rozpoznać odwodnienie?

Aktualizacja: 10 marca, 2025

Na odwodnienie organizmu może wpłynąć wiele czynników, jesteśmy więc na nie narażeni nie tylko w okresie wysokich temperatur powietrza i niewystarczającej podaży płynów. Suchość skóry, słabe napięcie mięśniowe, uczucie znużenia i senności to tylko jedne z objawów odwodnienia. Dlaczego organizm ulega odwodnieniu i jak je rozpoznać?

Odwodnienie organizmu

Pierwszą przyczyną odwodnienia organizmu, która przychodzi na myśl jest przyjmowanie niewystarczającej ilości wody. To, czy ilość przyjętej wody pokrywa ilość wody utraconej z organizmu określa tzw. bilans wodny. Dobowo optymalna ilość wody dla osoby dorosłej wynosi 2–2,5 litrów, przyjmuje się ją zarówno z pokarmów, jak i z wypitych płynów; ok.300 ml to woda powstająca w organizmie z procesów przemiany materii. Wodę traci się w wyniku parowania (ok. 400 ml przez płuca, 500 ml przez skórę), wydalania z moczem (ok.1500ml) i z kałem (ok.100 ml).

Odwodnienie może też być spowodowane takimi stanami jak wymioty, biegunka, gorączka; występuje w przebiegu licznych chorób (np. cukrzycy), po intensywnym wysiłku fizycznym, w niekorzystnych warunkach pogodowych (długotrwałe przebywanie na słońcu bądź w bardzo wysokiej temperaturze), w wyniku zażywania niektórych leków (leki moczopędne). Odwodnienie organizmu może pojawić się u osoby w każdym wieku, jednak najbardziej narażone są na nie: małe dzieci, osoby w starszym wieku oraz osoby z przewlekłymi chorobami. Zastosowanie odpowiedniego nawodnienia zazwyczaj pomaga w łagodnym i umiarkowanym odwodnieniu, natomiast w przypadku ciężkiego odwodnienia konieczna jest natychmiastowa pomoc medyczna.

Zaburzenia wodno-elektrolitowe mogą mieć postać odwodnienia: hipertonicznego (hiperosmolarnego), hipotonicznego (hipoosmolarnego) oraz izotonicznego (izoosmolarnego) [1].

Odwodnienie hipertoniczne

W odwodnieniu hipertonicznym tracona jest większa ilość wody w stosunku do elektrolitów, co skutkuje wzrostem ciśnienia osmotycznego powyżej 290 mmol/kg wody. W organizmie dochodzi wtedy do odwodnienia komórek.

Przyczynami odwodnienia hipertonicznego są: zbyt mała ilość przyjętej wody (bardzo często u osób nieprzytomnych), utrata wody przez płuca (hiperwentylacja), skórę, przewód pokarmowy lub nerki (w wyniku moczówki prostej lub glukozurii), stosowanie leków moczopędnych [2].                           

Objawy odwodnienia hipertonicznego obejmują suchość skóry, błon śluzowych, tachykardię (częstoskurcz serca), uczucie pragnienia (hipertonia) i zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego (OUN).

Leczenie opiera się na uzupełnianie niedoborów wody płynami bezelektrolitowymi np. niesłodzoną herbatą lub czystą wodą stołową [3]. Jeśli zachodzi konieczność uzupełnienia płynów drogą pozajelitową, stosuje się płyny hipotoniczne, które są wprowadzane bardzo wolno, ze względu na możliwość wystąpienia obrzęku mózgu przy zbyt szybkim podaniu.

Odwodnienie hipotoniczne

Odwodnienie hipotoniczne nazywane jest też zespołem niedoboru sodu. Tracona jest w nim większa ilość elektrolitow niż wody, co prowadzi do obniżenia ciśnienia osmotycznego osocza poniżej 280 mmol/kg wody.

Przyczynami odwodnienia hipotonicznego jest utrata płynów izotonicznych przez przewód pokarmowy i nerki, w wyniku czego dochodzi do obrzęku komórek (zwłaszcza OUN) oraz nasilenia hipowolemii (zmniejszenie objętości krwi); czy też uzupełniania strat wody płynami pozbawionymi elektrolitów. Prowadzi to do braku łaknienia, oligowolemii, wymiotów i zaburzeń układu sercowo-naczyniowego. Choć u chorych nie pojawia się pragnienie, mogą czuć metaliczny smak w ustach. Często pojawia się też skurcz mięśni i stan podgorączkowy.

Leczenie przyczynowe odwodnienia hipotonicznego polega na odstawieniu leków moczopędnych oraz uzupełnianiu niedoborów sodu i wody, głównie 0,9%NaCl [3] [4]. W badaniach laboratoryjnych uwzględnia się morfologię krwi.

Jak rozpoznać odwodnienie?

Aby rozpoznać odwodnienie, należy przeprowadzić z pacjentem:

• wywiad: uwzględnia się w nim pytania o wymioty, biegunki, obfite poty, uczucie pragnienia, suchość w jamie ustnej, poziom diurezy;
• badanie przedmiotowe: polega na sprawdzeniu elastyczności skóry, suchości błon śluzowych i skóry w okolicy pachwin, ciśnienia w pozycji stojącej (hipotonia ortostatyczna), ciśnienia w gałkach ocznych;
• badanie dodatkowe: obejmuje morfologię krwi (liczba erytrocytów, stężenie hemoglobiny, hematokryt, MCV i MCHC), stężenie sodu, białka całkowitego w moczu [5].

W zależności od ilości utraconej wody odczuwa się:

• silne uczucie pragnienia (utrata wody w ilości 1.5–2% masy ciała);
• uczucie suchości w jamie ustnej, osłabienie mięśniowe, znużenie, apatię i senność (utrata wody w ilości ok.4 % masy ciała);
• utrudnione przełykanie i mówienie, w wyniku braku wydzielania śliny; suchość, obrzęk, sztywność języka (utrata wody w ilości ok. 10–12% masy ciała);
• brak uczucia pragnienia (utrata wody w ilości ponad 20% masy ciała, stan zagrożenia życia).

Na wystąpienie odwodnienia może wskazywać także: zmiana koloru moczu na ciemnożółty/ brązowy; zmiany skórne: sucha skóra, popękane, suche usta; zawroty głowy, kołatanie serca czy utrata masy ciała [6].

Wyróżnia się trzy rodzaje odwodnienia: hipertoniczne, hipotoniczne i izotoniczne. Odwodnienie może być spowodowane nie tylko niewystarczającym nawodnieniem organizmu, ale też chorobami przebiegającymi z wymiotami, biegunką, gorączką czy intensywnym wysiłkiem fizycznym. W rozpoznawaniu odwodnienia konieczne jest przeprowadzenie wywiadu ogólnolekarskiego z uwzględnieniem symptomów charakterystycznych dla odwodnienia, oraz wykonanie morfologii krwi.