Niedożywienie – objawy, skutki. Niedożywienie dzieci

Aktualizacja: 9 kwietnia, 2024

Obecnie jednym największych problemów żywieniowych w krajach rozwiniętych jest zbyt duża masa ciała ich mieszkańców. Wynika ona zwykle z nieprawidłowego sposobu żywienia oraz braku aktywności fizycznej tych osób. Nie należy jednak zapominać, że problem odwrotny, czyli niedożywienie, również występuje w tych krajach i wiąże się z szeregiem niebezpiecznych powikłań. Ważne jest więc, aby znać objawy sygnalizujące problem w celu uniknięcia konsekwencji wynikających z przewlekłego niedożywienia.  

Niedożywienie

Niedożywienie jest to stan, który zostaje wywołany niedoborem podstawowych składników odżywczych w organizmie, wynikającym ze zbyt małej podaży jedzenia, zaburzeniem wchłaniania lub trawienia pokarmu, zwiększonym zapotrzebowaniem lub nadmierną utratą tych związków. Szacuje się, że obecnie na świecie 815 milionów ludzi jest niedożywionych! Problem ten jest najbardziej powszechny w krajach trzeciego świata, jednak dotyczy również krajów rozwiniętych. Niedożywienie dotyka najczęściej dzieci oraz seniorów, którzy borykają się z licznymi chorobami. Mówi się, że na świecie nawet 160 milionów dzieci poniżej 5. roku życia jest niedożywione. Problem ten występuje u 30–40% pacjentów przyjmowanych do szpitala. Patrząc na te liczby zdecydowanie można powiedzieć, że niedożywienie jest nadal istotnym problemem klinicznym i społecznym. Wyróżnia się 3 rodzaje niedożywienia:

• Marasmus – jest to stan wynikający z przewlekłego głodzenia, które nie dało jeszcze powikłań zdrowotnych. U pacjentów występuje zmniejszenie masy ciała oraz wskaźników antropologicznych, natomiast nie obserwuje się zmian w stężeniu białka i albumin w surowicy. Jest to łagodne niedożywienie wynikające z niedoborów białkowo-kalorycznych w diecie.
• Kwashiorkor – niedożywienie dotykające najczęściej dzieci w krajach nierozwiniętych. Spowodowane jest nie tylko brakiem odpowiedniego poziomu kalorii w diecie, ale również białka, witamin, pierwiastków. Stan objawia się spadkiem stężenia w surowicy albumin, prealbuminy i transferryny, obrzękami i obniżeniem odporności.
• Niedożywienie mieszane – charakteryzuje się spadkiem masy ciała, spadkiem albumin w surowicy, obniżeniem odporności organizmu. Jest ono trudne do wyleczenia, a rokowania osoby z tym typem niedożywienia są niskie.

Przyczyny powstawania niedożywienia mogą być różne. Zalicza się tu:

• niedostateczny pobór pokarmu – zmniejszony apetyt – jadłowstręt psychiczny, psychozy, zatrucia, starość, skutki uboczne przyjmowania leków, infekcje, gorączka, niedobór tiaminy, alkoholizm;
• zwiększone zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze lub energię:
  • długotrwały wysiłek fizyczny,
  • ciąża
  • dojrzewanie
  • gorączka, stres
  • nadczynność tarczycy
• nadmierne straty wywołane np. biegunką, niewydolnością nerek, laktacją, krwawieniem, cukromoczem, oparzeniami;
• występowanie chorób przewlekłych: przewodu pokarmowego, nerek, wątroby, płuc, nowotworów;
• uzależnienia np. alkohol, narkotyki, palenie papierosów;
• czynniki ekonomiczne i socjalne.

Najmocniej narażona na występowanie niedożywienia jest grupa dzieci, seniorów, ale i także kobiet w ciąży, w czasie karmienia piersią oraz młodzieży dojrzewającej [1].

Niedożywienie – objawy

Objawy niedożywienia zależą od etapu zaawansowania niedoborów u człowieka. Pierwszy etap rozwoju niedożywienia obejmuje obniżenie podaży żywności, nadmierną utratę składników odżywczych i zwiększone zapotrzebowanie organizmu na te związki. W trakcie drugiego etapu niedożywienia dochodzi do wyczerpania zmagazynowanych przez organizm zapasów składników odżywczych, witamin i minerałów. Kolejny charakteryzuje się zaburzeniem procesów biochemicznych i fizjologicznych w organizmie. To właśnie w trzecim etapie rozwoju niedożywienia pojawiają się pierwsze objawy mogące sygnalizować o problemie. Ostatni etap to jawne niedożywienie, któremu towarzyszą zmiany komórkowe i narządowe.  

Niedożywienie typu marasmus objawia się:

1. obniżeniem masy ciała;
2. obniżeniem antropometrycznych wskaźników odżywienia białkowego;
3. ubytkiem masy mięśniowej;
4. osłabieniem mięśni;
5. spadkiem odporności;
6. niedokrwistością;
7. pomarszczeniem się skóry, która jest przesuszona i mieni się na pomarańczowy kolor;
8. wypadaniem włosów;
9. zahamowaniem wzrostu u dzieci;
10. szybkim starzeniem się.

W tym typie niedożywienia nie występują obrzęki, stłuszczenie wątroby oraz obniżony poziom albumin w surowicy.

Niedożywienie typu kwashiorkor charakteryzuje się:

1. obniżeniem masy tłuszczowej i mięśniowej;
2. obrzękami szczególnie brzucha;
3. osłabieniem;
4. występowaniem ginekomastii;
5. powiększeniem ślinianek;
6. ubytkiem pierwiastków śladowych;
7. hipolipidemią;
8. niewydolnością zewnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą trzustki;
9. niedokrwistością.

Nieleczony kwashiorkor prowadzi do śmierci. Utrata 25–35% masy komórkowej ciała powoduje śmierć organizmu.

Do oceny stanu odżywienia pacjenta stosuje się odpowiednie metody określające stan oraz skład organizmu:

• pomiary antropometryczne
  • niedożywienie stwierdza się, gdy spadek masy ciała w ciągu ostatnich 3 miesięcy jest >5%
  • wskaźnik BMI <19
• bioimpedancja
  • normy ustalana są przed producenta aparatu
• pomiar siły mięśniowej
  • pomiar przeprowadzany za pomocą dynamometru – wskazuje na zawartość masy mięśniowej w organizmie
• subiektywna ocena stanu odżywienia – SGA
  • połączenie pomiarów antropometrycznych z wywiadem żywieniowym
• badania immunologiczne
• metody biochemiczne
  • pomiar stężenia albuminy

Niedożywienie – skutki

Konsekwencje wynikające z rozwoju niedożywienia mogą mieć charakter pierwotny lub wtórny. Wśród pierwotnych powikłań wyróżnia się:

• zmniejszenie masy ciała, obniżenie masy mięśniowej, spadek siły mięśni, osłabienie sprawności psychomotorycznej, obniżenie stężenia białek;
• zaburzenie odporności komórkowej i humoralnej;
• rozwój niedokrwistości, zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej;
• zaburzenia trawienia i wchłaniania, osłabienie perystaltyki jelit;
• bradykardia, zmniejszenie objętości wyrzutowej serca, spadek ciśnienia;
• zanikanie mięśni oddechowych,  pogorszenie wentylacji płuc, zwiększone ryzyko niedodmy, zapalenia płuc;
• poliuria, zwiększone przesączanie kłębuszkowe;
• zaburzenia działania i wydzielania enzymów trawiennych, obniżenie masy trzustki;
• stłuszczenie wątroby, obniżona produkcja białek;
• osteoporoza.

Z kolei do wtórnych powikłań wynikających z nieleczonego lub nieprawidłowo leczonego niedożywienia należą:

• zwiększone ryzyko zakażeń;
• utrudnione gojenie się ran;
• nieszczelność przewodu pokarmowego;
• wzrost liczby hospitalizacji;
• wydłużenie hospitalizacji i duże koszty leczenia [1].

Niedożywienie dzieci 

W Polsce dane dotyczące częstości występowania niedożywienia wśród dzieci nie są jednoznaczne. Wskazują, że kilkanaście do nawet 54% dzieci zmaga się z tym problemem. Określa się, że jednym z elementów wpływających na taki stan rzeczy jest ubóstwo, które dotyczy około 16% dzieci i młodzieży do 19. roku życia. Nie zawsze jednak problem złego stanu odżywienia dzieci wynika z problemów finansowych rodziny. Często jest on wynikiem zaniedbań rodziców w zakresie odżywiania dziecka. Do takich nieprawidłowości zalicza się częste spożywanie przetworzonych produktów, ubogich w składniki odżywcze, co też może prowadzić do niedożywienia. Ważne jest, aby rozróżnić czy problem wynika z ubóstwa czy z niewłaściwych nawyków żywieniowych dziecka i jego rodziców.

Rezultatem niedożywienia dziecka jest zazwyczaj spadek masy ciała, obniżenie sprawności fizycznej, ale również zaburzenia psychiczne i społeczne. Przy przewlekłym niedoborze białkowo-energetycznym dochodzi do zahamowania wzrostu dziecka, obniżenia jego odporności, częstych infekcji bakteryjnych i wirusowych, obniżenia zdolności uczenia się, zaburzeń koncentracji oraz zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego. Taki stan występujący wśród dzieci przyczynia się również do zaburzeń dojrzewania płciowego oraz nerwowego. Oprócz tego obserwuje się występowanie wola endemicznego, niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza, niedoborów witamin, zaparć oraz obniżonej masy kostnej. Najszybszym i najprostszym sposobem monitorowania rozwoju dziecka jest naniesienie danych o nim na siatki centylowe. Jest to graficzne przedstawienie pozycji danej cechy dziecka w stosunku do normy dla płci i jego wieku. W ten sposób wszelkie zaburzenia w rozwoju, wzroście dziecka mogą być szybko diagnozowane. Niezbędna jest więc pomoc rodzinom, które znajdują się w trudnej sytuacji finansowej, ale i równoczesna edukacja dorosłych na temat sposobu żywienia dzieci [3].

Bez wątpienia problem niedożywienia w dalszym ciągu stanowi spore zagrożenie nie tylko dla mieszkańców krajów słabo rozwiniętych, ale również dla tych o wysokim statusie ekonomicznym. Niezbędne jest więc monitorowanie parametrów odżywienia zarówno u dzieci, młodzieży, kobiet w ciąży, seniorów, jak i wszystkich, których takie ryzyko mogłoby dotykać, ponieważ skutki nieleczonego niedożywienia mogą się okazać bardzo poważne.