Na granicy zdrowia i choroby. Czym jest Syndrom Gotowości Anorektycznej (SGA)?

W ostatnich latach zaburzenia odżywiania stały się „gorącym tematem” szeroko opisywanym w mediach oraz świecie naukowym. Pomimo zgromadzonej wiedzy liczba zachorowań na jedną z najgroźniejszych form tych zaburzeń – anoreksję, wciąż wzrasta,  szczególnie w grupie dzieci i młodzieży. Ponadto zaobserwowano obniżenie się wieku pacjentów. Anoreksja rozprzestrzenia się na wszystkie warstwy społeczne oraz dotąd nie zagrożone nią kraje słabo rozwinięte.

Osoby chore na anoreksję zwykle trafiają do specjalistów zbyt późno, a leczenie jest trudne i często nie przynosi skutków. Wczesna i trafna diagnoza oraz profilaktyka wobec osób należących do grupy szczególnego ryzyka rozwoju anoreksji mają kluczowe znaczenie dla ratowania ich życia oraz zdrowia. W psychologii badane jest nowe zjawisko – Syndrom Gotowości Anorektycznej, będące stadium przedchorobowym pełnoobjawowej anoreksji. Dalsze badania nad tym zjawiskiem przynoszą nadzieję na możliwość udzielenia szybszej i efektywniejszej pomocy zagrożonym chorobą.

SGA – co to jest?

Syndrom Gotowości Anorektycznej (SGA) to pojęcie wprowadzone przez dr Beatę Ziółkowską – psychologa, adiunkta na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W ramach badań do swojej pracy doktoranckiej prowadzonych w latach 1996–2000, dr Ziółkowska wyłoniła i scharakteryzowała grupę szczególnego ryzyka rozwoju anoreksji, potwierdzając istnienie u niektórych dorastających dziewcząt Syndromu Gotowości Anorektycznej. Autorka opisuje SGA  jako

zespół objawów nasuwających podejrzenie nieprawidłowości w zakresie realizowania potrzeby pokarmowej oraz stosunku do własnego ciała, uwarunkowany psychologicznie, społecznie i kulturowo.*

Ta dość ogólnikowa i enigmatyczna definicja wymaga z pewnością głębszego opisu zjawiska. SGA nie jest tożsamy z żadnym zespołem chorobowym ujętym w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 oraz Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV w kategorii zaburzeń odżywiania. Innymi słowy: nie jest tym samym co anoreksja, nie należy go także traktować jako „podtypu” jadłowstrętu psychicznego. Nie stanowi kolejnej odmiany zaburzeń odżywiania, ani też w ogóle oficjalnie uznanej jednostki chorobowej. Jest to nowa, odrębna, niezależna jednostka kliniczna będąca stadium przedchorobowym oraz zespołem ryzyka dla pełnoobjawowej anoreksji, charakteryzująca się specyficznym zespołem objawów oraz uwarunkowań.

SGA – objawy

Objawy SGA  manifestują się w postaci tzw. zachowań anorektycznych. Zestawienie ich z kryteriami diagnostycznymi anoreksji dobrze obrazuje charakter SGA jako przedchorobowego stadium jadłowstrętu psychicznego.

Samoocena i poczucie własnej atrakcyjności

Samoocena osób z SGA jest zazwyczaj zaniżona w obszarze własnej atrakcyjności, ale nie zgeneralizowana  – co oznacza, że młoda dziewczyna może czuć się gorsza od innych, jeśli chodzi o kwestię wyglądu, ale ocenia siebie dużo lepiej w innych sferach np. osiągnięć intelektualnych czy sukcesów towarzyskich. W przypadku anoreksji sytuacja jest odwrotna: samoocena chorych jest drastycznie zaniżona we wszystkich obszarach poza odchudzaniem, które staje się źródłem poczucia wartości i mocy. Wraz z utratą kolejnych kilogramów ocena własnej atrakcyjności chorych wzrasta, ale nigdy nie osiąga stanu idealnego.

Cechy osobowości

Dziewczęta z SGA są zazwyczaj bardzo ambitne, ale nie potrafią radzić sobie z porażkami, obwiniają siebie za niepowodzenia. Charakteryzuje je także znaczna potrzeba kontroli, wytrwałość w działaniu i perfekcjonizm, ale są to cechy zaznaczające się tylko w niektórych formach aktywności. W jadłowstręcie psychicznym te zmienne przybierają skrajne nasilenie w postaci obsesyjnej potrzeby kontroli, rywalizacji oraz perfekcjonizmu we wszystkich dziedzinach życia. Sukcesy w gubieniu kolejnych kilogramów dają chorym poczucie siły, władzy, kontroli nad sobą i otaczającą rzeczywistością.

Stosunek o jedzenia

Definicja Syndromu Gotowości Anorektycznej podkreśla, że cechuje go nieprawidłowy stosunek do jedzenia. Co to oznacza?  Jedzenie powinno spełniać w naszym życiu dwie funkcje – dostarczać niezbędnych do życia składników odżywczych oraz (w granicach rozsądku) być źródłem przyjemności. O nieprawidłowości można mówić, gdy zachowania jedzeniowe stają się sposobem rozładowania stresu, negatywnych emocji, kompensacją niezaspokojonych potrzeb. Dziewczęta z SGA wykazują tendencję do stosowania częstych diet, zainteresowania wartością kaloryczną spożywanych produktów, mają skłonność do traktowania jedzenia jako „pocieszyciela”, nadmiernej celebracji posiłków czy chaotyczności w zaspokajaniu potrzeby pokarmowej. Kluczowe w tym wszystkim wydaje się właśnie słowo „skłonność”, czy „tendencja” – w przypadku SGA takie zachowania nie stanowią stałej cechy funkcjonowania jednostki, ujawniają się raczej okazjonalnie zwłaszcza w sytuacjach stresowych. W anoreksji z kolei można mówić już raczej o patologicznym stosunku do jedzenia, które staje się źródłem skrajnie negatywnych emocji, a przyjmowanie pokarmu jest traktowane jako oznaka utraty kontroli nad sobą. Osoby chore gromadzą, ukrywają i wyrzucają jedzenie, posiłki spożywają najchętniej w samotności, a ich zwyczaje jedzeniowe nabierają usztywnienia i zrutynizowania (na przykład krojenie jedzenia na talerzu na małe kawałki).

Stosunek do własnego ciała

W przypadku SGA mówimy o nieprawidłowym stosunku nie tylko do jedzenia, ale także własnego ciała. Przejawia się on w nadmiernym skupieniu na własnym wyglądzie oraz przecenianiu wagi i wymiarów swojego ciała. Należy jednak podkreślić, że te tendencje, podobnie jak ryzykowne zachowania podejmowane w celu utraty wagi, występują w SGA jedynie okresowo. W anoreksji zaś obraz ciała jest ewidentnie zaburzony, kontrola wagi staje się nadrzędną wartością, a liczne zachowania kompensacyjne prowadzą do znacznego jej obniżenia. Waga dziewcząt z SGA jest zazwyczaj w normie lub ponad normę, podczas gdy w anoreksji zawsze mamy do czynienia ze zbyt niską masą ciała aż do stanu wyniszczenia organizmu.

Emocje i nastroje

U dziewcząt z SGA przeważa nastrój przygnębienia i niezadowolenia z siebie, ale nie obserwuje się typowych dla jadłowstrętu objawów depresji, lęku, apatii na przemian z euforią. Obniżenie nastroju u osób z SGA przybiera na sile w sytuacjach stresu, a wzmożone kontrolowanie swojego ciała czy same plany zrzucenia wagi przynoszą nadzieję i chwilową poprawę nastroju.

Podatność na wpływy reklamy

Dziewczęta z SGA są dość podatne na wpływy reklamy, zwłaszcza wizualnej, często porównują się do ideałów urody lasowanych w mediach i próbują je naśladować, choć jest to raczej wybiórcza i nie tak kompulsywna jak w przypadku anoreksji tendencja.

Podsumowując, sposób funkcjonowania osób z SGA nie jest jednoznacznie patologiczny – nie ma tu mowy o groźnym dla życia wychudzeniu, obsesyjnym dążeniu do utraty wagi czy paraliżującym lęku przed przytyciem. A jednak zachowania zaliczane do SGA przekraczają ogólnie przyjętą normę, dając podstawy podejrzenia nieprawidłowości w obszarze jedzenia i własnego ciała. Dla zobrazowania problemu: mamy nastoletnią dziewczynę, która jest nadmiernie wrażliwa na punkcie swojego wyglądu i w sytuacjach stresowych (których nigdy nie brak w życiu) ma tendencję do nadmiernego kontrolowania swojej wagi. Niby nie patologia, ale jednak idealnie przygotowany grunt na rozwój anoreksji – bo co się stanie jeśli ta osoba doświadczy w życiu wielu silnie stresujących sytuacji i nie uzyska odpowiedniego wsparcia?  Oczywiście skorzysta ze znanego sobie sposobu radzenia ze stresem – podwoi wysiłki, by obniżyć wagę. Istnieje spore ryzyko, że w którymś momencie jej działania przybiorą skrajnie nasiloną oraz zniekształconą formę charakterystyczną dla objawów anoreksji. Dlatego właśnie Syndrom Gotowości Anorektycznej, choć nie jest oficjalnie uznawany za jednostkę chorobową, stanowi formę subkliniczną  jadłowstrętu psychicznego, a tym samym zespół ryzyka anoreksji.