Jak wpaść i jak wyjść z anoreksji? Leczenie anoreksji

Aktualizacja: 29 kwietnia, 2024

Anoreksja charakteryzuje się bardzo złożoną patogenezą, a jej leczenie wymaga kompleksowej terapii, w którą zaangażowany musi być wielodyscyplinarny zespół terapeutyczny. Jest to temat niezwykle istotny, gdyż przypadłość ta odnotowywana jest coraz częściej, w tym coraz powszechniejsza staje się wśród chłopców i mężczyzn. Szacuje się, że zachorowalność na anoreksję wśród kobiet między 15. a 29. rokiem życia wynosi 19 osób/100 tysięcy, natomiast w przypadku mężczyzn liczba ta jest nieco niższa i znajduje się na poziomie 2 osób/100 tysięcy. Co ważne śmiertelność w przebiegu choroby waha się od 5,7 do 15% osób, które nie zostały wyleczone przed 24. rokiem życia. Wczesna identyfikacja osób ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzenia odżywiania lub też tych, u których zaczynają pojawiać się niepokojące objawy umożliwia odpowiednie postępowanie profilaktyczne i może zapobiec wystąpieniu choroby.

Jak wpaść w anoreksję?

Anoreksja to zespół chorobowy charakteryzujący się nieprawidłowymi zachowaniami żywieniowymi. Szacuje się, że dotyka ona 10-krotnie częściej kobiet niż mężczyzn, choć w obecnych czasach staje się coraz popularniejsza także w męskiej czy chłopięcej populacji. Co ciekawe przebieg choroby i stopień wyniszczenia organizmu jest o wiele cięższy właśnie wśród płci męskiej. Niestety etiologia schorzenia nie jest do końca wyjaśniona, a wpływ na nią wywiera wiele przyczyn, które podzielone są przez fachowców na 3 grupy:

• predysponujące do zachorowania,
• wyzwalające czy przyspieszające wystąpienie objawów,
• podtrzymujące chorobę.

Do pierwszej grupy zaliczamy szereg czynników, m.in. te genetyczne, wystąpienie zaburzeń endokrynologicznych na obszarze osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, a także zaburzenia neuroprzekaźników, obejmujące wydzielanie serotoniny, noradrenaliny oraz opioidów endogennych. Dodatkowo istotne są tutaj cechy osobowości, takie jak perfekcjonizm, poczucie niskiej wartości oraz wysoki poziom lęku. Wlicza się również czynniki rodzinne. Są one o tyle ważne, że funkcjonujące indywidualne wzorce relacji w rodzinie mogą wyzwalać, a nawet podtrzymywać anoreksję. Wyróżnić tutaj można m.in. nadopiekuńczość, która sprzyja wykształceniu u dziecka postawy bezradności i skłonności do przyjmowania na swoje „barki” nadmiernej odpowiedzialności za pozostałą część rodziny, a także poświęcanie się dla innych. W konsekwencji może pojawić się ogromne poczucie winy przy próbie usamodzielnienia się i odejścia z domu. Ponadto wymienia się unikanie konfliktów (niedojrzała forma radzenia sobie z problemami) czy wysokie oczekiwania z strony rodziny, w tym przypisywanie nadmiernego znaczenia do masy ciała.

Wykorzystywanie dziecka jako narzędzia do walki między rodzicami, jak również ciągłe konflikty, brak bliskości i dialogu między rodzicami powoduje u dziecka często obciążenie odpowiedzialnością za samopoczucie rodzica, z którym jest „w koalicji” oraz jednocześnie poczucie winy wobec opiekuna, z którym „walczy”. Zgodnie z badaniami naukowymi anoreksja dotyka głównie rodziny o wyższym i średnim statusie ekonomicznym, w których zwraca się znaczną uwagę na sposób odżywiania oraz niekorzystnie ocenia osoby z nadwagą. Niestety duży wpływ ma tutaj wykształcony przez państwa wysoko rozwinięte określony ideał kobiety, a także postrzeganie osób szczupłych jako jednostki atrakcyjne i zdolne do osiągania sukcesów.

Niezwykle duży wpływ na populacje mają mass media, stanowiące dla niektórych główne źródło doświadczeń życiowych. Bardzo często wśród pacjentów zauważyć można przekonanie o konieczności spełniania społecznych oczekiwań, a także dążenie do osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej, najlepszych wyników w nauce czy identyfikacja z określonym wzorcem (bardzo często jest to chęć odróżnienia się od matki). Osoby młode, które nie wykształciły jeszcze odpowiednio mocno kompetencji społecznych oraz poczucia własnej wartości nie znajdują uznania i akceptacji, jakiej oczekują wśród rówieśników.

Za cel stawiają wówczas wyróżnienie się poprzez naśladowanie ideału kreowanego przez media. Są zdania, że właśnie to pomoże im zaistnieć w środowisku szkolnym czy skupić na sobie uwagę rodziców. W efekcie nasilają się objawy choroby, tym samym fałszywie wzmacniając wśród chorych poczucie wartości i siły. Uważają, iż odmawiając sobie pożywienia, są i czują się lepsi od tych, którzy jeść muszą. Szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci w okresie dojrzewania, a zwłaszcza dziewczynki w wieku 10–12 lat. W okresie tym zaczyna rozwijać się u nich tkanka tłuszczowa, co często jest powodem mniejszej akceptacji siebie i zainteresowaniem modelowaniem sylwetki i dietami redukcyjnymi. Do kolejnej grupy czynników, a więc tych odpowiedzialnych za podtrzymywanie objawów anoreksji uznaje się sytuacje, które mają miejsce w okresie dojrzewania oraz przejścia do następnego etapu życiowego. Zatem zalicza się tutaj sytuacje stresowe związane z występowaniem problemów w szkole, zmianą sytuacji rodzinnej – śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców czy własny, ciężka choroba. Dodatkowo przypisuje się do tej grupy urodzenie dziecka czy przeżycie nadużycia seksualnego. Częstym czynnikiem  jest również stosowanie diety redukcyjnej i związane z tym ograniczenie wydzielania serotoniny.

Pamiętajmy, że bardzo często chorobę wyzwolić można bezmyślnym komentarzem czy krytyczną uwagą dotyczącą wyglądu, czy też wagi. Do ostatniej grupy przyczyn występowania anoreksji należą głównie czynniki psychologiczne i somatyczne. Uzyskiwanie efektów w wyniku głodzenia się wzmacnia proces chorobowy. Jednocześnie wzmacnia się poczucie własnej wartości, bezpieczeństwa i niezależności. Osobom postronnym bardzo ciężko jest zrozumieć fakt, że pacjenci spadek masy ciała odbierają jako przejaw siły samokontroli, natomiast wzrost masy ciała stanowi dla nich słabość oraz porażkę. W wyniku tego u dziewcząt następuje zahamowanie dojrzewania płciowego i zanik miesiączki. Zgodnie z kryteriami Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego chorobę rozpoznać można, gdy u pacjenta występuje:

• odmowa utrzymania prawidłowej masy ciała,
• intensywny strach przed przyrostem masy ciała oraz otyłością, mimo niedoboru wagi,
• ciągły niepokój o masę ciała, jego kształt i wymiary mimo zagrożeń zdrowotnych wynikających z aktualnej masy ciała,
• u kobiet brak co najmniej 3 cykli miesiączkowych w oczekiwanym terminie.

Drastyczne restrykcje żywieniowe skutkują pojawieniem się zaparć, wzdęć, uczucia pełności, zawrotów głowy, omdleń, obrzęków stóp i dłoni, utraty włosów, zimnych dłoni, a także suchej skóry, która pokryta jest meszkiem włosowym w okolicy pleców i twarzy. Twarz chorych staje się pociągła, temperatura ciała obniża się, tkanka tłuszczowa w zaawansowanej formie przypadłości ulega całkowitemu zanikowi, a mięśnie zaczynają również ulegać atrofii.

Jak wyjść z anoreksji?

Anoreksja jest chorobą złożoną, zatem leczenie jest bardzo trudne, szczególnie dla chorych. Istotnym problemem jest postrzeganie własnego ciała przez pacjentów, którzy pomimo znacznej utraty wagi uważają się za osoby otyłe. Najważniejsze jest zauważenie problemu i zgłoszenie się do placówki czy specjalisty, który zorganizuje nasze leczenie. Niezwykle istotne jest uczestnictwo w psychoterapii zarówno indywidualnej, jak i grupowej. Warto także znaleźć jakąś pasję, coś co pozwoli choremu odreagować, zrelaksować się. Do takich zajęć może należeć muzyka, malarstwo czy nawet sport. Ważne by pacjent był świadomy i zdawał sobie sprawę z tego, że za wzrostem jego masy ciała, nie kryje się tłuszcz tylko mięśnie. Zauważając różnice w swoim ciele stają się dla siebie również bardziej  atrakcyjni. Z drugiej strony mogą stać się przykładem, a nawet autorytetem dla innych. Co ciekawe niekiedy techniki relaksacyjne dają więcej niż sama psychoterapia, co potwierdzone jest przez chore zmagające się w przeszłości z anoreksją. Krokiem do wyjścia z anoreksji jest przede wszystkim nauka zdrowego i prawidłowego odżywiania, zauważenie problemów i patologii w stanie zdrowia i chęć ich naprawy. Istotne jest również to, że metabolizm takiej osoby ulega rozregulowaniu, dlatego początkowo warto stopniowo zwiększać wartość energetyczną diety i podawać posiłki regularnie by niejako rozbudzić pracę układu pokarmowego i przywrócić w efekcie jego prawidłowe funkcjonowanie.

Leczenie anoreksji

Leczenie anoreksji jest bardzo skomplikowane i wymaga współpracy zespołu wykwalifikowanych specjalistów, w tym: psychiatry, internisty, psychoterapeuty, dietetyka, personelu pielęgniarskiego i fizjoterapeuty. W wyniku leczenia pacjent powinien odzyskać poczucie kontroli nad własnym zachowaniem i nawykami żywieniowymi.  Do najważniejszej części procesu leczenia bez wątpienia należy terapia żywieniowa. Jej celem jest przede wszystkim normalizacja masy ciała oraz poprawa stanu odżywienia. Planowanie terapii należy poprzedzić oceną sposobu żywienia, a także stanu odżywienia. Konieczna do tego jest ścisła współpraca lekarza oraz dietetyka, którzy zaplanują indywidualnie dobraną dietę, składającą się z odpowiedniej ilości podstawowych składników odżywczych,  więc białek, tłuszczów i węglowodanów, a także wody, elektrolitów, witamin i składników mineralnych, w tym pierwiastków śladowych, co ważne uwzględnia ona również drogę poboru pokarmu (może być to żywienie fizjologiczne – tradycyjne, żywienie dojelitowe czy pozajelitowe). Leczenie zazwyczaj odbywa się w warunkach ambulatoryjnych, jednak niekiedy konieczna jest hospitalizacja, m.in. kiedy utrata masy ciała wynosi powyżej 30% należnej, w przypadku pojawienia się powikłań (zaburzenia elektrolitowe, rytmu serca, znaczna leukopenia, niewydolność krążenia), ciężkiej depresji i dużego ryzyka popełnienia samobójstwa, braku skuteczności leczenia ambulatoryjnego oraz konieczności odizolowania chorego od środowiska rodzinnego.

Zwykle leczenie składa się z postępowania zabezpieczającego przed stanami zagrażającymi życiu i edukacji żywieniowej, a także ma na celu zaprzestanie zachowań kompensacyjnych i normalizację masy ciała. Obowiązkowa jest również praca nad dysfunkcjonalnym myśleniem i zaburzonymi relacjami z osobami drugimi oraz deficytami emocjonalnymi. Stosowane bywają niekiedy leki przeciwpsychotyczne, w celu pobudzenia łaknienia, większego wglądu w chorobę oraz zwiększenia masy ciała.  Przystępując do terapii żywieniowej należy zebrać niezwykle dokładny wywiad żywieniowy. Kwestionariusz powinien zawierać pytania dotyczące objawów ze strony przewodu pokarmowego, a także problemów w całodziennym funkcjonowaniu. Wykonując pomiary antropometryczne szczególny nacisk powinno stawiać się na masę ciała oraz wskaźnik BMI, a ostrożność zachować należy przy stanie nawodnienia, gdyż pacjenci by zafałszować wynik często wypijają dużą ilość wody przed planowanym pomiarem masy ciała. Kontroli powinny podlegać wskaźniki biochemiczne, takie jak: stężenie albumin oraz transferryny. Pierwsze z nich mają największe znaczenie w rozpoznawaniu niedożywienia, gdyż ich stężenie w surowicy krwi wpływa na zwiększone ryzyko powikłań. Natomiast transferryna podobnie jak albumina koreluje ze zwiększoną śmiertelnością w wyniku niedożywienia. Ma ona 2-krotnie krótszy okres półtrwania, dlatego zmniejszona podaż substratów energetyczno-białkowych szybciej jest zauważalna.

Warto podkreślić, że ferrytyna jest wiarygodnym wskaźnikiem stanu odżywienia, tylko w przypadku, kiedy jej stężenie w organizmie jest prawidłowe. W wyniku niedoboru żelaza jej poziom niezależnie od dostarczenia składników odżywczych wzrasta. W przypadku niedożywienia, które bardzo często dotyka cierpiących na anoreksję terapia żywieniowa stosowana jest drogą enteralną (dojelitową, a więc do przewodu pokarmowego) lub drogą parenteralną (pozajelitową, a więc poza przewodem pokarmowym) wybór drogi podania składników odżywczych jest uzależniony od stanu fizjologicznego oraz psychicznego pacjenta, a także przewidywanego czasu leczenia i możliwości uzyskania odpowiedniego dostępu. We wczesnym stadium choroby, kiedy niedożywienie nie jest bardzo rozwinięte zachęca się chorego do stosowania doustnego żywienia, co zapewnia prawidłową pracę przewodu pokarmowego, a także jest najmniej ryzykowne pod względem powikłań. Kiedy jednak stopień niedożywienia jest dość znaczny lub też występuje niemożność pokrycia zapotrzebowania organizmu na składniki pokarmowe tą drogą konieczne jest stosowanie dożywiania. Podobnie w przypadku odmowy przyjmowania większej ilości pożywienia. Dieta może być wówczas jedynie wzbogacana poprzez pokarm płynny drogą dojelitową lub specjalnymi produktami przeznaczonymi do leczenia żywieniowymi, a więc nutridrinkami, które charakteryzują się zwiększoną podażą energetyczną w niewielkiej objętości. Zwykle występują w postaci napoju czy koktajlu, który dzięki dużej gęstości odżywczej wspomaga prawidłowe odżywienie organizmu.

Niekiedy jednak okazuje się to niewystarczające, a terapia wymaga włączenia całkowitego żywienia dojelitowego. Zalecana jest w sytuacji, kiedy np. upośledzeniu ulega któraś część przewodu pokarmowego. Wykorzystywane w tym celu są specjalnie przygotowane w sterylnych warunkach preparaty o określonej jakości odżywczej. W diecie pacjenta cierpiącego na anoreksję posiłki powinny być zróżnicowane, by dostarczać wszelkich niezbędnych składników odżywczych. Jednocześnie powinna ona charakteryzować się lekkostrawnością i zwiększoną podażą białka, przy jednoczesnym ograniczeniu produktów bogato tłuszczowych. Zaleca się podawanie 5–6 niewielkich objętościowo posiłków w regularnych, krótkich odstępach czasu. Uznaje się, że najlepszym płynem jest woda niegazowana, w takiej ilości, która nie zaburza łaknienia. Niezwykle ważna jest estetyka podawanych potraw, a także ich dostosowanie do indywidualnych preferencji chorego, ponieważ zwiększa to szansę na zjedzenie większej ilości przez pacjenta. Spożycie pokarmu nie powinno trwać dłużej niż 30 minut i wymaga obecności drugiej osoby, w celu kontroli chorego.

Podsumowując anoreksja jest chorobą, na którą zapada coraz większa liczba ludzi. Niestety leczenie jest bardzo skomplikowane i przynosi różnorodne skutki. Niekiedy wyleczenie ma miejsce dopiero po kilku latach, a w niektórych przypadkach choroba powraca. U wielu chorych w wyniku przypadłości rozwijają się zaburzenia nastroju takie jak depresja czy agorafobia. Właśnie dlatego niezwykle istotne jest obserwowanie naszych dzieci i bliskich, a także dbałość o ich dobry komfort psychiczny, zwłaszcza w warunkach zwiększonego stresu. W przypadku pojawienia się pierwszych objawów należy działać, a nie czekać i wybrać się do psychologa czy psychiatry, który w początkowych fazach ma o wiele łatwiejsze zadanie niż w momencie, kiedy choroba rozwinie się całkowicie.