Zespoły złego wchłaniania – objawy, przyczyny, leczenie, żywienie

Z definicji Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że zespoły złego wchłaniania powstają na skutek licznych chorób, a ich objawy wynikają z zaburzeń wchłaniania składników odżywczych w przewodzie pokarmowym. Z punktu widzenia znaczenia terapii dietetycznej najbardziej kluczowymi jednostkami chorobowymi prowadzącymi do zespołów złego wchłaniania są choroba trzewna oraz nietolerancja laktozy. 

Zespoły złego wchłaniania – przyczyny

Zespół złego wchłaniania jest to stan organizmu, który wynika z zaburzeń wchłaniania składników odżywczych w przewodzie pokarmowym. Upośledzenie wchłaniania może dotyczyć jednego lub wielu składników odżywczych, wody czy elektrolitów. Mechanizm ten odpowiedzialny jest za powstawanie objawów wynikających z tej dysfunkcji. Jeśli mowa jest o zaburzeniu wchłaniania wszystkich składników pokarmowych, dysfunkcja ta nazywa się pełnym zespołem złego wchłaniania. Jeśli zaś zaburzenie dotyczy jednego lub kilku składników odżywczych, to określa się je wybiórczym zespołem złego wchłaniania. 

Zespoły upośledzonego wchłaniania (ZUW-y) można podzielić na pierwotne i wtórne. 

• ZUW pierwotny dotyczy dysfunkcji błony śluzowej jelita cienkiego, która doprowadza do zaburzeń wchłaniania składników odżywczych. 
• ZUW wtórny dotyczy zaburzeń trawienia, które uniemożliwiają odpowiednie wchłanianie składników odżywczych. 

Inny kliniczny podział ZUW-ów wyróżnia następujące przyczyny powstania patologicznego stanu organizmu.

a) Zaburzenia w obrębie jelita:

• zaburzenia żucia i rozdrabniania pokarmu, zmniejszenie żołądka, np. resekcja żołądka;
• upośledzenie trawienia – mukowiscydoza, rak lub przewlekłe zapalenie trzustki, zanikowy nieżyt żołądka;
• upośledzony metabolizm kwasów tłuszczowych, np. resekcja jelita krętego, choroba Crohna. 

b) Zaburzenia transportu błonowego:

• upośledzenia wybiórcze, np. niedobór oligosacharydaz, upośledzenie wchłaniania cukrów prostych, aminokwasów, upośledzenie wchłaniania witaminy B12;
• ogólne upośledzenie wchłaniania wynikające ze zmian morfologicznych błony śluzowej jelita cienkiego, np. choroba trzewna, uszkodzenia polekowe i popromienne jelita cienkiego, choroba Crohna, alergie pokarmowe.

c) Zwiększone wydzielanie jelitowe:

• choroby naczyń limfatycznych;
• zastój w układzie żylnym.

Oprócz tego wchłanianie w jelicie mogą zaburzać takie substancje jak alkohol czy niektóre leki. 

Objawy zespołu złego wchłaniania

ZUW charakteryzuje się szerokim zakresem objawów w zależności od ilości składników odżywczych, których wchłanianie zostało pogorszone, oraz od ich typu. W przypadku zaburzeń wchłaniania białek najczęściej obserwuje się takie objawy jak: obrzęki, zahamowanie wzrostu, postępujące wyniszczenie organizmu, zmniejszenie masy mięśniowej, osłabienie oraz zaburzenia odporności wynikające z niedoboru przeciwciał. Jeśli ZUW dotyczy tłuszczów, to oprócz wyniszczenia można zaobserwować częstą biegunkę tłuszczową oraz niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach – A, D, E, K. Przy zaburzeniu wchłaniania węglowodanów charakterystyczne są: biegunka osmotyczna, bóle brzucha, wzdęcia, uczucie przelewania w jamie brzusznej oraz nadmierne oddawanie gazów. Jeśli ZUW dotyczy zaburzeń wchłaniania witamin czy minerałów, to przy niedoborze kwasu foliowego i witaminy B12 obserwuje się niedokrwistość megaloblastyczną, przy niedoborze żelaza – niedokrwistość mikrocytarną, witaminy PP – pelagrę, a witaminy C – gnilec. Są to jedynie przykłady objawów ZUW-ów wynikających z niedoborów składników pokarmowych. Oczywiście w wyniku ZUW-ów dochodzi również do zaburzeń endokrynologicznych, które mogą powodować zaburzenia miesiączkowania, impotencję czy bezpłodność. 

Wśród najczęstszych przyczyn ZUW-u wyróżnia się celiakię oraz nietolerancję laktozy. Obie jednostki są ściśle ze sobą związane. Celiakia prowadzi do zaniku kosmków jelitowych oraz, w konsekwencji, do zmniejszania się ilości laktazy – enzymu koniecznego do rozkładania zawartej w mleku laktozy. Na tym etapie często dochodzi więc do wtórnej nietolerancji laktozy wynikającej z występowania choroby trzewnej. 

Objawy choroby trzewnej zależą od jej postaci. W postaci pełnoobjawowej najbardziej charakterystyczna jest biegunka tłuszczowa, ale warto pamiętać, że objawy choroby trzewnej mogą obejmować wszystkie układy organizmu, nie tylko układ pokarmowy. 

Diagnostyka

W diagnozowaniu ZUW-u zwraca się uwagę na dolegliwości wskazywane przez pacjenta. Są to przede wszystkim osłabienie, utrata masy ciała, brak łaknienia, wzdęcia, bóle kostno-stawowe, krew w kale czy bóle mięśni. U pacjenta zauważa się wyniszczenie, odwodnienie, obrzęki oraz bladość powłok skórnych. Co więcej, wykonuje się badania laboratoryjne mające na celu wykluczenie pojawienia się zaburzeń wynikających z niedoborów witamin i składników mineralnych, takich jak niedokrwistość, niedobór magnezu czy zaburzenia krzepnięcia krwi. Dodatkowo wykonuje się badania specjalistyczne w celu wykluczenia zaburzeń wchłaniania białek, tłuszczów, węglowodanów czy soli żółciowych. Jeśli jest taka konieczność, można wykonać również badania obrazowe – badanie endoskopowe oraz radiologiczne jelita cienkiego. 

Leczenie

Leczenie obejmuje przede wszystkim ograniczenie substancji, które pogarszają stan pacjenta. Jeśli przyczyną ZUW-u jest celiakia, zaleca się wykluczenie z diety glutenu, który nasila objawy choroby. Jeśli to nietolerancja laktozy, stosuje się dietę bezlaktozową. Forma leczenia zależy więc od jednostki chorobowej, która powoduje upośledzenie wchłaniania składników odżywczych i może być inna dla każdego pacjenta. Oprócz tego stosuje się również leczenie objawowe obejmujące wyrównanie gospodarki wodno-elektrolitowej czy niedoborów witamin. 

Zespół złego wchłaniania – co jeść?

Jeśli przyczyną ZUW-u jest choroba trzewna, nakazuje się eliminację z diety glutenu. Z wyjątkiem tego ograniczenia dieta podlega takim samym zasadom jak dieta zdrowego człowieka. Gluten zawierają takie zboża jak: żyto, pszenica, jęczmień, owies oraz ich odmiany, dlatego bezsprzecznie należy wykluczyć je z diety. Można je zastąpić zbożami, które z natury nie zawierają szkodliwego białka, czyli: kukurydzą, ryżem, soją, prosem, gryką, tapioką, amarantusem, maniokiem, soczewicą, fasolą, sargo, orzechami oraz wszelkiego rodzaju mięsem, warzywami, owocami i jajami. Jeśli przyczyną ZUW-u jest nietolerancja laktozy, zaleca się z kolei eliminację z diety tego składnika. Laktozę mogą zawierać: mleko pełnotłuste i ze zmniejszoną ilością tłuszczu, mleko w proszku, lody, śmietany, jogurty, kefiry, maślanki. Oprócz tych ograniczeń dieta powinna podlegać zasadom zdrowego żywienia, czyli powinna być urozmaicona i odpowiednio zbilansowana, aby zniwelować ryzyko rozwoju niedoborów w organizmie.