Objawy, etapy i skutki wypalenia zawodowego. Jak radzić sobie z wypaleniem zawodowym?

Żeby człowiek mógł się poczuć spełnionym, potrzebuje realizacji dwóch podstawowych potrzeb – zadowolenia z życia rodzinnego i zawodowego. Praca jest jednak dla człowieka źródłem stresu, frustracji. Czasami też tak bardzo poświęcamy się sprawom zawodowym, że inne przestają mieć dla nas znaczenie. Jeżeli mimo wszystko nasza praca przestaje nam przynosić satysfakcję, pojawia się poważny problem zwany wypaleniem zawodowym. Czym jest zespół wypalenia zawodowego, jak się objawia i jak możemy się przed nim uchronić?

Zespół wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe jest postępującym powoli procesem, prowadzącym do wyczerpania, frustracji i braku motywacji do dalszej pracy na dotychczasowym poziomie intensywności. Wypalenie zawodowe grozi głównie przedstawicielom zawodów, których praca polega na ścisłym kontakcie z drugim człowiekiem i niesieniem mu pomocy. Są to przede wszystkim lekarze, terapeuci, policjanci czy pracownicy socjalni. Według licznych badań amerykańskich naukowców średnio 1 lekarz na 3 zmaga się z takim problemem. Syndrom wypalenia zawodowego dotyka również coraz częściej pracowników zatrudnionych w korporacjach. Podsumowując, są to zawody, których wykonywanie wiążę się ze zwiększoną częstotliwością konfliktów, stresów i frustracji.

Przyczyny wypalenia zawodowego

Najbardziej podatne na wypalenie zawodowe są osoby prezentujące szczególne cechy osobowości. Mówi się czasem, że żeby się wypalić trzeba najpierw mocno płonąć. Niestety jest to prawda. Osoby będące perfekcjonistami i stawiające sobie wysokie wymagania łatwo mogą wpaść w pułapkę wypalenia. Zbyt intensywne angażowanie się w pracę, przecenianie swoich możliwości i nieumiejętność określenia granic obciążeń, które jesteśmy w stanie udźwignąć również działa negatywnie. Na wypalenie są narażone także osoby, które nie potrafią odmówić przyjmowania nowych obowiązków i zadań oraz te, które na dalszy plan spychają życie prywatne i własne potrzeby. Czynnikiem sprzyjającym wypaleniu, niezależnym od pracownika, są także zdolności przywódcze bezpośrednich przełożonych. Chaos panujący w zakładach kierowanych przez nieprzygotowane do tego osoby jest dodatkowym źródłem stresu dla pracownika i mocno odbija się na jakości jego pracy i satysfakcji zawodowej. 

Objawy wypalenia zawodowego

Wyróżniamy 3 główne objawy wypalenia zawodowego: wyczerpanie, depersonalizację i obniżenie wydajności pracy. Wyczerpanie może być zarówno fizyczne, emocjonalne i psychiczne. 

Wyczerpanie fizyczne charakteryzuje się poczuciem stałego napięcia, braku energii, przewlekłym zmęczeniem i osłabieniem. Może wystąpić utrata masy ciała, bóle mięśni i kręgosłupa, zaburzeniu ulega również jakość snu. 

Objawem wyczerpania emocjonalnego są przygnębienie, uczucie rozczarowania, bezradności i beznadziei. Pojawia się wrażenie wewnętrznej pustki i rozpaczy. Negatywne nastawienie do siebie i otoczenia to z kolei elementy wyczerpania psychicznego.

Depersonalizacja przejawia się obojętnością wobec celu wykonywanej pracy, cynizmem, ograniczeniem kontaktów emocjonalnych z innymi, także najbliższymi. Obniżeniu ulega również samoocena naszego dorobku zawodowego, zaczynamy wątpić w sens wykonywanej pracy i podejmowanych działań, pojawia się lęk przed popełnieniem błędu, skutkujący mniejszą wydajnością naszej pracy.

Etapy wypalenia zawodowego

Jak już wspomniano na wstępie, wypalenie zawodowe jest procesem powolnym, który często zaczyna być dostrzegany w zaawansowanym stadium. Początkowo pojawia się przymusowe dążenie do udowodnienia sobie własnej wartości i przydatności w pracy. Priorytetem staje się realizacja coraz to nowych celów i branie na siebie dużej ilości obowiązków. Zaangażowanie w pracę zwiększa się, a dzielenie obowiązków z innymi może być odbierane jako zagrożenie własnej niezależności. W efekcie własne potrzeby zostają zepchnięte na dalszy plan, a czas przeznaczony dla rodziny lub znajomych zaczyna być uznawany za zmarnowany (czyli nie poświęcony pracy). W tym stadium może dochodzić do nadużywania alkoholu lub leków uspokajających w celu redukcji stresu. Obciążenie obowiązkami zawodowymi skutkuje na dłuższą metę zmniejszeniem efektywności wykonywanej pracy, pojawia się skłonność do popełniania błędów czy spóźniania się do pracy. W tym stadium człowiek nie jest w stanie dostrzec, że coś jest nie tak i wypiera wszelkie krytyczne myśli. Zaczyna izolować się od świata, pojawiają się dolegliwości fizyczne, rośnie napięcie i agresja. W pewnym momencie człowiek zaczyna tracić poczucie bycia osobną jednostką, wszystkie jego działania ulegają automatyzacji. Pojawia się poczucie wewnętrznej pustki, często wypełniane nałogami. Taki stan prowadzi do rozwoju depresji, mogą występować nawet myśli samobójcze. Kiedy dojdzie do pełnoobjawowego wypalenia zaznaczają się wszystkie cechy wyczerpania fizycznego, emocjonalnego i psychicznego. Zwiększa się ryzyko wystąpienia chorób, zarówno zakaźnych (osłabienie odporności), jak i poważnych następstw sercowo-naczyniowych (nadciśnienie tętnicze, zawał serca, udar mózgu).

Skutki wypalenia zawodowego

Najważniejszym skutkiem wypalenia zawodowego jest brak satysfakcji z wykonywanej pracy, zautomatyzowanie podejmowanych działań i zwiększone ryzyko popełnienia błędów, co w zawodach medycznych może doprowadzić do poważnych powikłań wśród pacjentów. Osobie takiej grozi utrata pracy czy nawet prawa do wykonywania zawodu. Zmianie ulega również osobowość, człowiek staje się cyniczny, niezdolny do współczucia i odizolowany od świata. Ustawienie potrzeb zawodowych ponad osobiste prowadzi do niepowodzeń w życiu rodzinnym, rozwodów, osamotnienia. Poważnym skutkiem wypalenia zawodowego jest też nadużywanie alkoholu, leków i substancji psychoaktywnych. Depresja jest również jednym z potencjalnych skutków wypalenia zawodowego. Należy pamiętać, że niepodjęcie działań prowadzących do zmniejszenia skutków tego procesu może skutkować tak dramatycznym zachowaniem jak podjęcie próby samobójczej.

Jak radzić sobie z wypaleniem zawodowym?

Wypalenie zawodowe może być spowodowane zarówno czynnikami wewnętrznymi, czyli naszym podejściem do pracy, jak i zewnętrznymi, np. organizacyjnymi. Pierwszy krokiem w radzeniu sobie z tym problemem jest uświadomienie sobie jego istnienia. Przy odpowiednio wczesnym rozpoznaniu postępującego wypalenia jest jeszcze czas na podjęcie działań mających mu zapobiegać. Bardzo ważne jest przewartościowanie swojego postępowania, wygospodarowanie czasu na spotkania z rodziną i przyjaciółmi lub odnowienie zaniechanych znajomości. Według niektórych badań regularne chodzenie na randki zmniejsza ryzyko wypalenia zawodowego. 

Bardzo ważne jest wykształcenie metod redukcji stresu. Mogą to być zajęcia sportowe, zainteresowania czy po prostu szczera rozmowa z najbliższą osobą. Uznanie, że praca nie jest najważniejsza i pozostawienie sobie marginesu błędu w obowiązkach zawodowych, również może mieć zbawienny wpływ na naszą psychikę. Najważniejszym jednak mechanizmem ograniczającym lub zapobiegającym wypaleniu zawodowemu jest ustalenie sobie stałego momentu, w którym po wyjściu z pracy całkiem o niej zapominamy i z pracownika stajemy się na powrót mężem, ojcem, kolegą.

Jeżeli borykamy się z zespołem wypalenia zawodowego, możemy również skorzystać z różnych oddziaływań psychologicznych. Coraz większą popularnością cieszą się w Polsce tzw. grupy Balinta. Są to spotkania grupowe prowadzone przez wykwalifikowanego psychologa, na których przedstawiciele zawodów medycznych (i nie tylko) mogą w bezpiecznej atmosferze porozmawiać na temat frustrujących ich wydarzeń z pracy. Po wysłuchaniu relacji jednego z uczestników rozpoczyna się dyskusja, w której inni próbują nakierować go na prawidłowe rozwiązanie problemu. Spotkania grup Balinta pomagają redukować ryzyko wypalenia zawodowego, podnoszą satysfakcję z wykonywanego zawodu oraz dostarczają inspiracji do modyfikowania swojego zachowania.

W zaawansowanych stadiach wypalenia zawodowego pomoc psychologa czy psychiatry jest nieoceniona. Należy wtedy skorzystać z różnych form interwencji kryzysowej. Ważne jest również podjęcie odpowiednio prowadzonej psychoterapii a w przypadku wystąpienia depresji czy myśli samobójczych również leczenia farmakologicznego.

Podsumowanie

Zespół wypalenia zawodowego jest postępującym procesem utraty satysfakcji z wykonywanej pracy, któremu towarzyszy wyczerpanie emocjonalne, fizyczne i psychiczne, depersonalizacja i zmniejszenie wydajności pracy. Najczęściej dotyka zawodów mających ścisły kontakt z drugim człowiekiem – ochrona zdrowia, policja, ale również pracowników biurowych. Nierozpoznane może prowadzić do poważnych następstw, w tym utraty pracy, alkoholizmu, depresji czy nawet samobójstwa. W radzeniu sobie z tym problemem najważniejsze jest wypracowanie metod zmniejszania stresu, skupienie na aktywnościach niezwiązanych z pracą i odpowiednie wsparcie najbliższego otoczenia. W zaawansowanych stadiach konieczna może być pomoc psychologa lub psychiatry.