Dieta przy zaburzeniach hormonalnych

Aktualizacja: 18 marca, 2024

Czasami to nie brak motywacji i samodyscypliny oddala nas od osiągnięcia wymarzonej sylwetki – bywa, że na drodze stają hormony, których nierównowaga w organizmie stanowi poważną przeszkodę w zdobyciu celu. Jakie znaczenie ma gospodarka hormonalna podczas planowania diety i jaki model żywienia powinniśmy stosować w określonych zaburzeniach hormonalnych?

Hormony a dieta

Hormony są związkami chemicznymi wydzielanymi przez gruczoły lub tkanki układu dokrewnego, pełniąc rolę regulacyjną w zapewnieniu homeostazy, czyli równowagi. Wraz z układem nerwowym i regulacją na poziomie tkankowym stanowi niezbędny mechanizm przystosowawczy do zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. Wydzielanie hormonów kontrolowane jest zarówno na drodze sprzężeń zwrotnych (gdy zmiana stężenia danego hormonu jest sygnałem do zaprzestania lub intensyfikacji produkowania innego), jak i regulacji ze strony układu nerwowego. Fizjologicznie cały układ hormonalny jest powiązany ze sobą i znajduje się w równowadze, zapewniając prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Niestety wiele czynników (zła dieta, stres, nadmiar aktywności fizycznej, otyłość, choroby, toksyny, leki) powoduje, iż stan homeostazy zostaje zachwiany. Zwykle zaburzenie funkcjonowania jednego gruczołu dokrewnego i zmiana stężenia wydzielanych przez niego hormonów szybko wywiera wpływ na resztę układu hormonalnego, gdyż wiele z nich jest ze sobą wzajemnie powiązanych. Ta skomplikowana sieć powoduje, iż początkowo niewielka nierównowaga hormonalna z czasem narasta i obejmuje kolejne układy dokrewne z powodu ich wzajemnego powiązania. Układ hormonalny działa w oparciu o współdziałanie podwzgórza, przysadki mózgowej i narządu docelowego (np. tarczycy czy nadnerczy). Zaburzenia na poziomie jednego z tych elementów zwykle powodują zmiany hormonalne na całej osi i mają wpływ na funkcje organizmu, na które oddziałują. Jak wcześniej wspomniano, na zaburzenia równowagi hormonalnej wpływ ma wiele czynników. Nie bez znaczenia pozostaje także nasz sposób żywienia, a szczególnie:

• diety niskoenergetyczne – dostarczanie organizmowi zbyt małej ilości energii po pewnym czasie zwykle obraca się przeciwko nam. Ciało odbierając stan głodu jako zagrożenie, zwalnia mniej konieczne do przeżycia procesy metaboliczne (tj.regulacja hormonalna cyklu menstruacyjnego) po to, by mieć energię na niezbędne do życia funkcje (praca serca, oddychanie). Wzrasta wtedy poziom hormonów stresu, spada tempo metabolizmu i zwykle hamowana jest dalsza redukcja tkanki tłuszczowej, a nierównowaga hormonalna pogłębia się w szybkim tempie;
• zbyt mała ilość tłuszczu i cholesterolu w diecie – diety niskotłuszczowe i produkty typu light nie działają korzystnie na równowagę układu hormonalnego. Zbyt niska podaż tłuszczu, który jest substratem do budowy hormonów steroidowych skutkuje spadkiem w ilości ich produkcji, gdyż brakuje składników, z których mogłyby powstać;
• nieodpowiednia ilość spożywanych węglowodanów – zarówno zbyt wysoka, jak i zbyt niska podaż węglowodanów w diecie będzie działać niekorzystnie na równowagę hormonalną. Tutaj szczególnie ważny jest rodzaj występujących zaburzeń hormonalnych i dobranie do nich odpowiedniej podaży węglowodanów;
• nadmiar tkanki tłuszczowej – tkanka tłuszczowa nie jest jedynie materiałem zapasowym. Jak się okazuje, bierze również udział w metabolizmie ustroju i stanowi organ dokrewny. Przez wydzielanie takich hormonów jak leptyna, grelina (odpowiedzialnych za odczuwanie sytości i głodu), adiponektyna, rezystyna (wpływających na wrażliwość komórek na insulinę) oraz cytokin prozapalnych (TNF-α , interleukiny) ma niebagatelny wpływ na układ hormonalny i funkcjonowanie organizmu;
• niedobory pokarmowe – zbyt mała podaż wapnia w diecie może skutkować wzrostem stężenia parathormonu, którego zadaniem będzie resorpcja tego minerału z kości, w celu zachowania jego prawidłowego stężenia we krwi. Ważnym składnikiem w tej regulacji jest również magnez. Niedobór jodu będzie negatywnie wpływał na wytwarzanie hormonów tarczycy, choć jego nadmiar może przyczynić się do wzrostu produkcji przeciwciał atakujących ten narząd i rozwoju choroby Hashimoto. Bardzo ważną rolę mają również selen, cynk, witaminy z grupy B i żelazo;
• nietolerancje pokarmowe i przewlekłe stany zapalne w organizmie – oba te stany będą kreowały stres w organizmie, wynikający z przewlekłej stymulacji układu immunologicznego. To zaś może przełożyć się na funkcjonowanie nadnerczy, wydzielających takie hormony jak na przykład kortyzol. Przewlekła stymulacja tych narządów doprowadzi w końcu do syndromu ich zmęczenia, co sprawi, iż organizm nie będzie w stanie wytwarzać odpowiednich ilości hormonu stresu w sytuacjach, gdy jest on potrzebny (np. sytuacje stresowe, rytm snu i czuwania);
• dysbioza jelitowa – jelita są jednym z najważniejszych organów. Okazuje się, że skład i liczebność różnych szczepów bakterii ma niebagatelny wpływ na funkcjonowanie ciała. Wykazano nawet, iż probiotyczny szczep Bifidobacterium infantis podwyższa zawartość tryptofanu będącego substratem do produkcji „hormonu szczęścia”, czyli serotoniny;
• spożywanie zbyt dużej ilości produktów bogatych w fitoestrogeny  – produkty takie jak soja są zasobne w związki organiczne podobne do ludzkich estrogenów i mogące działać na ich podobieństwo. Wykorzystywane w terapii menopauzy (gdy następuje spadek ich stężenia we krwi) mogą przyczyniać się do zaburzeń gospodarki hormonalnej we wcześniejszych latach życia, powodując zjawisko tzw. przewagi estrogenowej z charakterystycznymi objawami PMS (zespołu napięcia przedmiesiączkowego), niepohamowanego apetytu i nadmiernej retencji wody podskórnej;
• zbyt wysokie spożycie toksyn – przeładowanie metalami ciężkimi i pierwiastkami takimi jak jod, fluor czy chlor może bardzo negatywnie wpływać na funkcjonowanie układu dokrewnego (szczególnie tarczycy);
• niedobór witaminy D – witamina D pełni funkcję hormonu steroidowego, który wpływa na pracę m.in. przytarczyc i przysadki mózgowej, oddziałując w ten sposób na wiele innych narządów i gruczołów dokrewnych. Witamina D ma istotny wpływ na regulację parathormonu i kalcytoniny odpowiedzialnych za gospodarkę wapniową i gęstość kości. Coraz częściej wskazuje się również na jej rolę w innych zaburzeniach hormonalnych, na przykład związanych z dysfunkcją pracy tarczycy.

Dieta wspomagająca układ hormonalny

Nie ma jednej, uniwersalnej diety, która byłaby lekarstwem na różnego rodzaju zaburzenia hormonalne. Najistotniejszym elementem podejścia żywieniowego jest tu dostosowanie planu żywieniowego do indywidualnego stanu fizjologicznego pacjenta, występujących u niego zaburzeń i objawów. Dieta powinna skupiać się przede wszystkim na wyrównaniu rozregulowanych hormonów. Choć jest to nie lada wyzwaniem, osiągnięcie tego celu sprawi, iż inne objawy (np. związane z samopoczuciem) złagodnieją lub całkowicie ustąpią. Ważne aspekty diety wspomagającej prawidłowe funkcjonowanie układu hormonalnego to odpowiednia podaż kalorii, tłuszczów, węglowodanów (w przypadku insulinooporności i Zespołu Policystycznych Jajników – PCOS , dobrym wyjściem jest dieta niskowęglowodanowa, zaś w przebiegu niedoczynności tarczycy czy syndromu zmęczenia nadnerczy nie powinno się drastycznie ograniczać ilości spożywanych węglowodanów). Bardzo ważne będzie również wyregulowanie istniejących niedoborów (witaminy D, z grupy B oraz składników mineralnych tj. selen, cynk czy żelazo) i przywrócenie równowagi mikroflory jelitowej. Dobrym krokiem może okazać się ograniczenie spożywania soi, która jako źródło fitoestrogenów może potencjalnie „namieszać” w gospodarce hormonalnej. Należy również usunąć z diety składniki nietolerowane i starać się zmniejszyć ekspozycję na toksyny. Dieta powinna zawierać również dużą ilość substancji bogatych i gęstych odżywczo, być normokaloryczna i niskoprzetworzona. Nie może w niej zabraknąć warzyw i owoców oraz innych źródeł przeciwutleniaczy. Tak jak w przypadku innych jednostek chorobowych, tak i tutaj dieta powinna być starannie dobrana do stanu pacjenta i prowadzona przez wykwalifikowanego dietetyka współpracującego z endokrynologiem.

Hormony sterują większością procesów w naszym organizmie. Od regulacji przemiany materii, przez kontrolę ilości wydalanej wody, po cykl menstruacyjny i udział w utrzymaniu prawidłowego składu krwi. Nierównowaga hormonalna jest stanem, w którym homeostaza hormonów zostaje zaburzona, a procesy zachodzące w organizmie zostają zakłócone lub zahamowane. Jak się okazuje, dieta ma istotny wpływ na regulację pracy układu dokrewnego i prawidłowe postępowanie dietetyczne jest niezbędnym elementem podczas próby przywrócenia równowagi hormonalnej w organizmie.