Choroby jamy ustnej – przegląd, objawy, przyczyny, zapobieganie w tym postępowanie dietetyczne

Aktualizacja: 23 lutego, 2024

Stanowi chyba najbliższy nam odcinek przewodu pokarmowego, bowiem pierwszy – łatwo dostępny, sprzyjający samokontroli. Dowiedz się co może dolegać Twojej jamie ustnej i jak możesz temu zapobiec.

Jama ustna – budowa i funkcje

Jama ustna stanowi pierwszy odcinek układu pokarmowego. To tutaj wędruje pożywienie, dzielone na kęsy, które ulega rozdrobnieniu dzięki pracy zębów. Wydzielana do jej wnętrza ślina zawiera enzymy trawienne (amylaza ślinowa, która rozpoczyna trawienie węglowodanów) rozpoczynające żmudny proces rozdzielania złożonych składników pokarmowych na związki proste, które organizm będzie
w stanie wchłonąć i wykorzystać. W składzie śliny znajdują się również substancje o charakterze przeciwbakteryjnym (m. in. lizozym) stanowiące pierwszą barierę ochronną przed drobnoustrojami chorobotwórczymi. Jama ustna spełnia również funkcję artykulacyjną tj. uczestniczy w procesie wytwarzania mowy. W niedrożności układu oddechowego oraz podczas intensywnego wysiłku fizycznego, umożliwia oddychanie. Wyścielająca ją błona śluzowa jest zdolna do wchłaniania niektórych substancji w tym toksycznych takich jak alkohol, metale ciężkie, ale również terapeutycznych jak choćby nitrogliceryna podawana w bólach wieńcowych, rozszerzająca naczynia krwionośne, umożliwiając prawidłowe dokrwienie mięśnia sercowego. Obecnie wzrasta zainteresowanie tą drogą przechodzenia związków aktywnych do krwioobiegu, gdyż okazuje się, że jest ona szybsza – odbywa się
z pominięciem metabolizowania w wątrobie. Za przykład posłużyć może suplement diety  Asnax z linii Gumedic mający postać zapewniającej przedłużony kontakt ze śluzówką – gumy. Ma on wspomagać odchudzanie przede wszystkim na drodze hamowania apetytu, chęci podjadania.    

Jama ustna rozpoczyna się wargami dolną i górną, połączonymi w kącikach ust. Szpara ust prowadzi do wnętrza. Wyróżnia się dwa łuki zębowe, dziąsła, policzki, podniebienie twarde i miękkie z języczkiem, migdałki. Język stanowi twór mięśniowy, lecz jego główną funkcją jest odbiór bodźców dotykowych dzięki brodawkom nitkowatym i smakowych poprzez kubki smakowe rozmieszczone w brodawkach grzybowatych, okolonych, liściastych.

Choroby jamy ustnej – próchnica

Najpopularniejszą chorobą jamy ustnej dotykającą co najmniej 90% dorosłych, ale i znaczny odsetek dzieci jest próchnica. Stanowi ona chorobę prowadzącą do uszkodzenia twardych tkanek zęba na drodze demineralizacji i rozkładu. U jej podłoża leży działalność bakterii rodzaju Streptococcus (paciorkowce) oraz pałeczek kwasu mlekowego. Mikroorganizmy te tworzą tzw. płytkę nazębną tj. otaczają cienką warstwą powierzchnię zębów i ich okolice (brzeg dziąsłowy). Jeśli nie zostaną odpowiednio szybko usunięte poprzez szczotkowanie, przemienią w swych procesach metabolicznych cukry pochodzące z pożywienia w szkodliwe dla szkliwa kwasy organiczne (octowy, mlekowy, propionowy). Ponadto są zdolne do produkcji antygenów, dających odczyn zapalny. Nieleczone zmiany, stopniowo obejmują głębiej położone tkanki – miazgę, wierzchołek korzenia, aż w końcu konieczne staje się usunięcie zęba. Najbardziej szkodliwym cukrem w kontekście wywoływania próchnicy jest tak popularna w naszej diecie, dodawana na skalę przemysłową do wszelkiego rodzaju produktów spożywczych sacharoza. Okazuje się jednak, że znacznie bardziej niekorzystna jest wysoka częstotliwość spożywania cukrów ( w większości posiłków, a zwłaszcza ich podjadanie), niż jednorazowe przyjęcie ich niezwykle wysokiej dawki. Wynika to z czasu, jaki jest niezbędny dla przywrócenia w jamie ustnej prawidłowego – niekwaśnego pH. W przypadku stałego dopływu substancji kwasotwórczych, taka neutralizacja staje się niemal niemożliwa. Wysoki potencjał kariogenny (próchnicotwórczy)  mają słodycze, soki i napoje słodzone.

Wpływ ma także konsystencja i charakter produktów – szczególnie niezalecane są pokarmy kleiste, papkowate, cukierki do ssania, klejące się toffi czy rozpływająca się po wnętrzu ust czekolada. Co ciekawe twarda konsystencja jedzenia, sprzyja wzrostowi szybkości wydzielania śliny, tym samym efektywniejszemu oczyszczaniu jamy ustnej po posiłku. Przedłużenie oddziaływania cukru na tkanki ma miejsce również w przypadku niemowląt i małych dzieci, gdy karmione są one butelką, a zwłaszcza gdy przyjmuje to formę „uspokajacza” kojącego niepokój. Warto możliwie najszybciej wprowadzać zwyczaj korzystania z kubka. Po spożyciu źródła cukru korzystnie zastosować płukanie ust, celem usunięcia resztek, można również przez 5–10 min żuć gumę zawierającą słodzik (aspartam, ksylitol). Szczotkowania nie należy wykonywać bezpośrednio po słodkiej przekąsce, gdyż podjednostki szkliwa zwane pryzmatami ulegają wówczas częściowemu rozpuszczeniu i mogłyby zostać usunięte.

Dobre efekty w niwelowaniu płytki nazębnej daje chloroheksydyna. Może mieć ona postać płukanki bądź stanowić składnik pasty. Niektóre pokarmy wykazują także właściwości zmniejszające kolonizację bakteryjną zębów. Są to np. sery twarde jak camembert, które pobudzają wydzielanie śliny oraz sprzyjają wzrostowi stężenia wapnia i innych związków o charakterze zasadowym w płytce. Ochronny wpływ wykazuje również zawarta w nich kazeina zdolna do adsorpcji do zębów. Antybakteryjnie działają także polifenole (owoce warzywa, zielona herbata, wino, kasze, rośliny strączkowe, orzechy).  Niezaprzeczalny jest również przeciwpróchniczy wpływ fluoru stosowanego endo- i egzogennie. W niektórych krajach przeprowadza się fluorkowanie wody pitnej, soli kuchennej czy mleka dla dzieci.

Choroby jamy ustnej – halitoza

Halitoza to przypadłość objawiająca się przykrym, niekiedy wręcz cuchnącym zapachem
z ust. Nie należy jej bagatelizować, gdyż ewidentnie stanowi problem psychospołeczny, potrafi utrudniać kontakt międzyludzkie w tym zawodowe i związana jest ze znacznym poczuciem wstydu. Za nieprzyjemny zapach odpowiedzialne są gazy: siarkowodór, siarczki, amoniak, poliaminy czy kwasy tłuszczowe jak masłowy. Najintensywniejsze objawy odnotowuje się po przebudzeniu rano, gdyż w nocy spada poziom produkcji śliny, co skutkuje wzrostem aktywności bakterii beztlenowych. W 80–90% przypadków jest to halitoza ustna tj. jej przyczyny należy upatrywać w obrębie jamy ustnej i dotyczących jej patologii. Należy tu wymienić nalot na języku (potęgowany jest przez palenie tytoniu, picie kawy i mocnej herbaty), występowanie płytki nazębnej, aktywna próchnica, zgorzel w obrębie miazgi, martwe korzenie zębów, owrzodzenia, ropnie, stany zapalne ślinianek czy resztki pokarmów zalegające na skutek noszenia protezy bądź aparatu ortodontycznego.

Niekiedy problem wynika z zaburzeń w obrębie układu oddechowego (ropnie, guzy), a także pokarmowego (przejedzenie, refluks żołądkowo-jelitowy, nieżyt żołądka, zakażenie Helicobacter pylori). Szczególny rodzaj halitozy to tzw. fetor hepaticus związany z niewydolnością, marskością wątroby bądź stanem zapalnym pęcherzyka żółciowego. W oddechu cukrzyka można wyczuć aceton przypominający wonią zmywacz do paznokci. Podobnie w przypadku głodzenia się, gdy organizm metabolizuje tłuszcze, produkując w tym procesie kwasy ketonowe. U osób w wieku podeszłym nieprzyjemny zapach z ust może wynikać po prostu z obniżenia pH śliny. Niekiedy winowajcą są przyjmowane leki np. preparaty witamin z grupy B, olejki terpentynowe (stany zapalne układu oddechowego), związki arsenu (nowotwory). Pokarmy mocno przyprawione ziołami o intensywnych olejkach eterycznych, cebula, czosnek, alkohol naturalnie również oddziałują w tym zakresie niekorzystnie. Pomóc natomiast mogą pietruszka, cynamon, mentol, nasiona anyżowe, goździki, ziarna guawy. Inne sposoby radzenia sobie z halitozą to odpowiednie postępowanie stomatologiczne, dbanie o higienę jamy ustnej, rezygnacja z używek. Przydatne mogą okazać się również utleniające tabletki do ssania zawierające cynku jak choćby preparat Halitomin.

Choroby jamy ustnej – erozje

Erozje to ubytki płytkie i rozległe w obrębie tkanek twardych zębów, zachowujące jednak ich twardość, a więc nie tak groźne jak próchnica. Wywoływane są przez czynniki egzogenne tj. głównie pokarmy o pH kwaśnym (poniżej 5,5): owoce, soki (zwłaszcza pomarańczowy, grejpfrutowy, jabłkowy) słodzone napoje gazowane, marynaty, wino, tabletki witaminy C. Grupą populacyjną potencjalnie szczególnie narażoną na tego typu zmiany są wegetarianie. Niekiedy przyczyna może jednak leżeć wewnątrz organizmu. Dzieje się tak gdy kwaśna treść żołądka trafia z pewną regularnością do jamy ustnej (bulimia, ciąża, refluks żołądkowo-przełykowy). Na rynku dostępne są już pasty do zębów pomocne w zapobieganiu erozji zębów.

Zmiany patologiczne w obrębie jamy ustnej w przebiegu chorób jelitowych

Choroby jelitowe zaburzają procesy wchłaniana niezbędnych składników odżywczych, co sprzyja utracie masy ciała, osłabia organizm i prowadzi do zmian patologicznych, powstających na tle niedoborów pokarmowych i immunologicznych, nawet w odległych od ogniska choroby tkankach, w tym w obrębie jamy ustnej. Celiakii mogą towarzyszyć: hipoplazja (niepełne wykształcenie, zanik) szkliwa, nawracające afty, pęcherze, zajady oraz zmiany zanikowo-rumieniowe języka. Choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego również sięgają objawami  do pierwszego odcinka przewodu pokarmowego. Błona śluzowa może tam ulegać przerostom (grudki, guzki) co nazywa się pobrukowaniem. Pojawiają się owrzodzenia, obrzęki, ropnie. Język staje się obłożony, pobruzdowany bądź przeciwnie wygładzony. Może się zdarzyć, że symptomy w obrębie jamy ustnej poprzedzać będą główne – jelitowe. Często pojawiają się w zaostrzeniu choroby. Dodatkowo u osób cierpiących na schorzenia jelitowe częściej występuje próchnica.   

Zmiany patologiczne w obrębie jamy ustnej wynikające z niedoborów

Choroby przyzębia

Choroby przyzębia dotykają dziąseł, ozębnej, kości wyrostów zębodołowych oraz cementu korzeniowego, czyli tkanek znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie zębów. Są obok próchnicy najczęstszym powodem przedwczesnego ich wypadania. Na podstawie badań udało się ustalić, jaki sposób żywienia potrafi uchronić nas przed tymi schorzeniami. Wskazane jest opieranie swojej diety o produkty świeże, możliwie najmniej przetworzone z przewagą warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych, roślin strączkowych, ziemniaków i nabiału. Mięso, ryby i jaja ograniczone być mogą do 2 porcji/tydzień. Warto unikać nadmiaru tłuszczu, zwłaszcza nasyconego, zaś śmiało sięgać po źródła kwasów omega-3 (oleje roślinne, ryby morskie), które wykazują działanie przeciwzapalne. Wapń sprzyja prawidłowej gęstości kośćca w tym wyrostków zębodołowych, ułatwia gojenie się. Szczególnie weń bogate są produkty mleczne, które oprócz tego zawierają także fosfor, magnez, cynk, witaminę K, D, białko, które również służą tkanką przyzębia. Magnez zmniejsza głębokość kieszeni przyzębnych oraz ogranicza utratę przyczepu łącznotkankowego. Witamina D wspiera strukturę kości (poprzez zwiększanie wchłaniania wapnia), a także uczestniczy w immunomodulacji. Witamina C z kolei bierze udział w procesie tworzenia kolagenu, gojeniu, dzięki czemu poziom utraty przyczepu łącznotkankowego obniża się. Witaminy z grupy B wspomagają odporność oraz proces gojenia się. Odpowiednia podaż witamin B2 i B6  jest niezbedna dla utrzymania prawidłowego poziomu glutationu – przeciwutleniacza, którego poziom w organizmie wyraźnie obniża się w przebiegu stanu zapalnego. Nabłonek dziąsła w związku z szybkim tempem wzrostu i metabolizmu jest tkanką silnie narażoną na ewentualne niedobory kwasu foliowego, uczestniczącego w syntezie DNA tak istotnej dla ciągłości wymiany komórek. W przebiegu procesów zwalczania infekcji przez komórki układu odpornościowego, dochodzi do znacznego zużycia tlenu (tzw. wybuch oddechowy), co w następstwie sprzyja powstaniu znacznych ilości szkodliwych reaktywnych form tlenu. By je zneutralizować niezbędne staje się dostarczenie organizmowi antyoksydantów. Zalicza się do nich witaminy A,C,E, selen, karotenoidy, polifenole, flawonoidy.

Jama ustna, choć stanowi stosunkowo niewielką część naszego ciała, może ulegać szeregu schorzeniom. Istotne jest by wiedzieć jak możemy im zapobiegać.