Zespół nieszczelnego jelita – objawy, przyczyny, leczenie i dieta

Aktualizacja: 30 grudnia, 2024

Choć termin „zespół jelita nieszczelnego” wydaje się być pojęciem dość abstrakcyjnym, a dla tych o dużej wyobraźni – nieco absurdalnym lub śmiesznym, sama jednostka chorobowa jest zarówno realna, jak i dość poważna w skutkach. Jak wiadomo nie od dziś, wszystkie choroby zaczynają się od jelit, a wspólnym ich mianownikiem często okazuje się właśnie tak zwane nieszczelne jelito. Czym jest i dlaczego powstaje? Jakie daje objawy i jak je leczyć? Czy dieta może się okazać pomocna w uszczelnianiu „przepuszczalnego jelita”?

Zespół nieszczelnego jelita

Poprawna nazwa tej jednostki chorobowej to zespół jelita przesiąkliwego (ang. leaky gut syndrome, LGS), choć potocznie używane są również takie pojęcia jak jelito nieszczelne, cieknące czy dziurawe. Oczywiście, wbrew zrozumiałym wyobrażeniom osób niezorientowanych, nieszczelności jelita nie można zobaczyć „gołym okiem” – na przykład podczas kolonoskopii. Choć z pewnością ułatwiłoby to diagnostykę, miejscowe przerwanie ciągłości tkanki nie jest na tyle duże, by dało się zauważyć je w obrazie makroskopowym. Mimo pozornego podobieństwa w wyglądzie jelita nieszczelnego i tego o prawidłowej ciągłości, występują między nimi znaczne różnice. Fizjologicznie, nasze jelito posiada komórki nabłonka, które przylegają do siebie przy pomocy tzw. ścisłych połączeń (ang. tight junctions), zapewniających szczelność bariery jelitowej. Dzięki temu, wszystkie potrzebne składniki odżywcze są prawidłowo wchłaniane, a bakterie i antygeny pozostają w obrębie światła jelita, skąd zostają wydalane. Niestety, z różnych przyczyn dochodzi do rozluźnienia wspomnianych ścisłych połączeń, a rozszczelnienie bariery jelitowej powoduje przechodzenie patogenów i większych cząstek pokarmowych do krwioobiegu. Organizm, odbierając je jako obcych „intruzów” i aktywując układ immunologiczny, produkuje przeciwko nim przeciwciała. Prowadzi to do przewlekłego stanu zapalnego i w konsekwencji m.in. rozwoju chorób autoimmunologicznych. Dopóki zaś jelito nie zostanie uszczelnione, dopóty patogenne czynniki przenikają do krwioobiegu, a układ immunologiczny jest stymulowany, atakując kolejne tkanki i narządy. Przewlekły stan zapalny jest stale nasilany, a objawy mnożą się i nasilają.

Zespół nieszczelnego jelita – objawy

Objawy zespołu jelita przesiąkliwego są bardzo nieswoiste, a co za tym idzie – trudne do skojarzenia i często błędnie diagnozowane. Objawy, które mogą być powiązane z syndromem jelita nieszczelnego to

• problemy skórne: swędzenie, pokrzywka, łuszczyca, egzema, atopia, trądzik;
• bóle głowy, migreny;
• alergie pokarmowe i nietolerancje;
• bóle stawów;
• SIBO;
• wszelkie choroby jelit;
• zespół jelita wrażliwego (wzdęcia, zaparcia, biegunki, dyskomfort jelitowy);
• niestrawność;
• częste infekcje, przeziębienia;
• choroby autoimmunologiczne (np.Hashimoto, RZS);
• ADHD, autyzm, depresja, zaburzenia nastroju.

Ponadto pomocne jest wykonanie diagnostyki laboratoryjnej, która obejmuje:

• oznaczenie poziomu zonuliny – produkowana w odpowiedzi na niektóre substancje. Zonulina jest białkiem, które powoduje rozszczelnienie ścisłych połączeń między komórkami nabłonka jelita cienkiego i zwiększenie jego przepuszczalności. Im wyższe stężenie zonuliny, tym intensywniej postępuje rozluźnianie szczelnych struktur między enterocytami jelita;
• oznaczenie poziomu endotoksyny LPS – toksyna produkowana przez bakterie jelitowe, która w chwili obumarcia drobnoustroju zostaje wydzielona do światła jelit. W warunkach, gdy jelito jest przepuszczalne, toksyna ta dostaje się do krwi, m.in. promując przewlekły stan zapalny. Wysokie stężenie endotoksyny LPS we krwi może wskazywać na rozszczelnienie bariery jelitowej;
• testy nietolerancji pokarmowych – okazuje się, iż zwiększona przepuszczalność jelit może być istotnym czynnikiem stymulującym powstawanie alergii pokarmowych. Dzieje się tak, gdy duże cząstki przenikają przez „przepuszczalne jelito” do krwi i tam odbierane są jako antygeny, przeciwko którym organizm wytwarza przeciwciała. Prowadzi to do rozwoju nietolerancji pokarmowej lub utajonych alergii na dany składnik.

Zespół nieszczelnego jelita – przyczyny

Istnieje wiele przyczyn zespołu jelita nieszczelnego. Niestety, większość z nich bardzo trudno całkowicie wyeliminować z codziennego życia. Nie mniej jednak, powinniśmy dbać o jak najmniejszą ekspozycję na poniższe czynniki, co pozwoli zminimalizować ryzyko dalszego postępu zespołu jelita przesiąkliwego. Główne czynniki wpływające na zwiększoną przepuszczalność bariery jelitowej to:

• zła dieta – jak pokazują badania [1] obecny w zbożach gluten powiązany jest ze stymulacją białka zwanego zonuliną, która powoduje rozszczelnienie ścisłych połączeń między komórkami nabłonka jelita cienkiego i zwiększenie jego przepuszczalności. Co za tym idzie, zboża glutenowe będą miały istotny, negatywny wpływ na ciągłość jelita i nasilały powstawanie zespołu jelita cieknącego. Niekorzystny wpływ na szczelność bariery jelitowej mają również cukier, fruktoza, nadmiar węglowodanów, żywność GMO i wysoko przetworzona, niedobory w diecie aminokwasów takich jak L-glutaminy, glicyny, proliny, czy alkohol;
• przewlekły stres i nadmiar aktywności fizycznej – podobnie jak gluten, podwyższa stężenie białka zonuliny i nasila ogólnoustrojowy stan zapalny;
• przeładowanie toksynami (dodatki w żywności, nadmiar kosmetyków i detergentów, skażenie powietrza itp.) oraz leki (niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki zobojętniające kwas żołądkowy, antybiotyki, psychotropowe) – stymulują rozszczelnianie ścisłych połączeń;
• nierównowaga kwasów tłuszczowych w diecie (nadmiar kwasów omega-6, niedobór omega-3 i długołańcuchowych kwasów tłuszczowych) – stymuluje to powstawanie i podtrzymywanie rozwijającego się stanu zapalnego w obrębie całego organizmu;
• niektóre infekcje wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze (np. przerost Candida albicans);
• niewłaściwa flora matki, poród przez cesarskie cięcie – oba czynniki powodują niekorzystne zmiany we florze bakteryjnej jelit dziecka, co przyczynia się do postania przesiąkliwości jelita;
• dysbioza jelitowa, wywołana przez wiele czynników wspólnych z przyczynami wywołującymi zespół LGS.

Zespół nieszczelnego jelita – leczenie

Oczywiście, najważniejszymi elementami leczenia jest  usunięcie przyczyn nieszczelności i dążenie do przywrócenia obrazu szczelnie przylegających do siebie komórek jelita przy pomocy odpowiednich środków. Niestety, oba etapy są trudne i nierzadko trwają bardzo długo – ze względu na fakt ciągłej ekspozycji na czynniki stymulujące wzrost przepuszczalności jelit można stwierdzić, że leczenie trwa właściwie całe życie i obejmuje stałą dbałość o zachowanie jelit w jak najlepszym stanie. Eliminacja przyczyn zespołu jelita przesiąkliwego – minimalizacja stresu, używek, zadbanie o prawidłowy stan mikroflory jelitowej czy właściwą dietę jest pierwszym i najważniejszym krokiem w kierunku poprawy szczelności jelit. Ponadto, pomocne będą również:

• aminokwasy tj. l-glutamina, glicyna, prolina – aminokwasy występujące w produktach białkowych, np. w mięsie, przetworach mlecznych i warzywach jak: kapusta, buraki, fasola, pietruszka czy szpinak okazują się pełnić ważną rolę w zachowaniu szczelności bariery jelitowej;
• probiotyki – najlepiej odpowiednio dobrane do naszej flory jelitowej szczepy bakterii, które dbając o prawidłowy stan śluzówki jelita minimalizują ryzyko progresji nieszczelności. Naturalnym źródłem bakterii probiotycznych są również kiszona kapusta czy ogórki kiszone;
• leczenie chorób współistniejących – alergie i nietolerancje pokarmowe, choroby autoimmunologiczne, zaburzenia trawienia i wchłaniania czy infekcje bakteryjne, wirusowe i pasożytnicze muszą zostać wyleczone lub przynajmniej objęte terapią.

Zespół nieszczelnego jelita – dieta

Nie ma określonego schematu diety w zespole jelita przesiąkliwego. Przede wszystkim, powinna to być dieta eliminacyjna, wykluczająca nietolerowane pokarmy (najczęstsze z nich to gluten, nabiał, jaja czy soja, ale mogą być zupełnie inne) oraz bogata w substancje przeciwzapalne, jak na przykład kurkuma czy tran. Dobrze sprawdzą się również buliony i rosoły mięsne bogate w aminokwasy tj. glutamina czy prolina pomocne w uszczelnianiu połączeń między enterocytami. Ponadto należy wyrównać istniejące niedobory (szczególnie witaminy D) i przywrócić równowagę mikroflory jelitowej przez celowaną probiotykoterapię. Pomocne okaże się też ukierunkowanie diety na poprawę trawienia i wchłaniania, co zmniejszy ilość obecnych w jelicie niestrawionych, dużych cząstek pokarmowych i zminimalizuje ich masowe przechodzenie do krwioobiegu przez przepuszczalną błonę śluzową jelita.