Zatrucie jadem kiełbasianym – objawy, rodzaje, przyczyny, leczenie i diagnostyka botulizmu

Aktualizacja: 9 lutego, 2021

Toksyna niewielkiej bakterii potrafiąca wywołać ciężkie w skutkach zatrucie. Sprawdź jakich produktów wystrzegać się, aby nie doszło do zakażenia.

Botulizm

Botulizm jest inną nazwą zatrucia jadem kiełbasianym. Toksyna ta jest niezwykle powszechna w przyrodzie, wytwarzana przez bakterie Clostridium botulinum. Bytują one jako saprofity w glebie, wodach i ściekach, gnijących resztkach roślinnych i zwierzęcych, wchodzą w skład fizjologicznej flory jelitowej ludzi i zwierząt.

Rozwija się jedynie w warunkach beztlenowych i wąskim przedziale pH 7,0–7,3. Komórki są zaokrąglone na końcach i urzęsione, a ich wielkość – w zależności od szczepu oraz warunków hodowli – waha się od 3,4 do 8,6 μm. Wytwarzają przetrwalniki (formy umożliwiające organizmom przetrwanie niekorzystnych dla nich warunków).
Przetrwalniki występują powszechnie w glebie. Są bardzo odporne na działanie wysokiej temperatury; zachowują żywotność nawet po kilkugodzinnym przebywaniu w temperaturze 100°C. Przeżywają także temperaturę – 190°C oraz są odporne na promieniowanie . Niszczy je jedynie proces sterylizacji w autoklawie. Toksyna botulinowa jest wytwarzana podczas powstawania przetrwalników i mnożenia się komórek w warunkach beztlenowych.

Dezaktywacji ulegają podczas 20 minutowego ogrzewania w 80°C Są także wrażliwe na alkaliczny odczyn środowiska. Toksyna botulinowa jest jedną z najsilniejszych toksyn bakteryjnych. Do wywołania choroby u ludzi wystarczy kilka nanogramów toksyny.

Botulizm – przyczyny

Clostridium botulinum występuje w ziemi uprawnej i leśnej, w osadach i mułach strumieni wodnych, rzek, jezior, w przybrzeżnych wodach mórz i oceanów. Jeżeli żywność zawierająca spory (przetrwalniki) nie zostanie poddana obróbce cieplnej (gotowanie przez 20 minut) wówczas dochodzi do zakażenia.

Źródłem zatruć są zwykle warzywne przetwory domowe, pakowane próżniowo produkty lub dania serwowane w restauracjach, które nie zostały dostatecznie podgrzane przed spożyciem.

Główną przyczyną choroby jest zakażenie jedną z toksyn C.botulinum. W tym gatunku bakterii możemy wyróżnić kilka szczepów różniących się pod względem wytwarzanych toksyn. Do tej pory poznano 8 różnych toksyn: A,B,C1,C2,D,E,F,G. Wszystkie odmiany prócz C2 i G to neurotoksyny atakujące zakończenia nerwów obwodowych. Zakażenie następuje najczęściej drogą pokarmową, następnie ulega wchłonięciu do krwioobiegu skąd trafia do nerwów obwodowych. Blokują uwalnianie acetylocholiny (przekaźnika informacji miedzy nerwami a mięśniami) w płytce nerwowo-mięśniowej, co prowadzi do porażenia wiotkiego mięśni. Aby nabyć swoje wirulentne (zdolne do zakażania) właściwości, neurotoksyna uwolniona przez bakterie w nieaktywnej postaci musi ulec proteolizie (rozpadowi umożliwiającemu aktywację), którą katalizują enzymy proteolityczne wydzielane przez żołądek. Zabsorbowana przez śluzówkę botulina przenika do krwiobiegu i wraz z krwią dostaje się do obwodowych zakończeń nerwowych. Tam blokuje przepływ sygnałów w synapsach, inaczej połączeniach nerwowo-mięśniowych (w których przekaźnikiem jest acetylocholina). 

Zatrucie jadem kiełbasianym – objawy

Objawy możemy podzielić na swoiste i nieswoiste. Nieswoiste (pierwsze objawy zatrucia występują po 12–48 godzinach) obejmują: mdłości, wymioty, wolne stolce. Natomiast swoiste dotyczą zmian w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym: zaburzenia akomodacji, podwójne widzenie, sztywne źrenice, opadnięcie powiek, zaburzenia słuchu, zaburzenia oddychania.

Botulizm – rodzaje i objawy

Botulizm pokarmowy

Sama toksyna może przenikać przez błony śluzowe zarówno układu pokarmowego, jak i oddechowego. Wszystkie naturalnie występujące przypadki botulinizmu związane są z zatruciem drogą pokarmową.

Powstaje w następstwie spożycia żywności zawierającej toksynę. Objawy zatrucia pojawiają się zwykle po 12–36 godz. Dochodzi do neuropatii nerwu czaszkowego, czego konsekwencją jest suchość w ustach i utrudnione połykanie, niewyraźna mowa, opadanie powiek, porażenie mięśni oka. Postęp choroby objawia się osłabieniem mięśni, utratą kontroli nad utrzymaniem głowy, trudnościami w oddychaniu. W przypadku nie podjęcia leczenia dochodzi do porażenia mięśni oddechowych i w konsekwencji do zgonu.

Botulizm noworodków

Najczęściej wiąże się ze spożyciem miodu lub mleka w proszku zawierających spory C.botulinum. Bakterie kolonizują jelita, namnażają się i wytwarzają toksynę. Ze względu na nierozwiniętą w pełni florę układu pokarmowego, niemowlęta są szczególnie wrażliwe na spożycie przetrwalników, które w beztlenowych warunkach wykiełkują i pozbawione konkurencji zaczynają się namnażać w układzie pokarmowym prowadząc do zatrucia.

Botulizm przyranny

Zdrowa skóra stanowi nieprzenikalną barierę zarówno dla toksyny, jak i dla bakterii. Laseczki z rodzaju Clostridium nie są w stanie rozwijać się w zdrowych tkankach. Bakterie mogą natomiast namnażać się w głębokich ranach, w których doszło do martwicy tkanki (tzw. botulizm przyranny). Do choroby dochodzi podczas dostania się spor do rany i produkcji toksyn, która przenika do krwioobiegu i wraz z krwią do innych części organizmu. Objawy neurologiczne są takie same jak w przypadku botulizmu pokarmowego, ale nie występują objawy ze strony układu pokarmowego. Ten rodzaj jest często notowany u osób stosujących narkotyki.

Zatrucie jadem kiełbasianym – diagnoza i leczenie

Rozpoznanie nie jest łatwe i zależy od stadium choroby i dawki toksyny. Okres inkubacji choroby wynosi 12–36 godzin. W wywiadzie istotna jest informacja o spożywaniu domowych przetworów. Wykonuje się tomografie komputerową, elektromiografię, badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Botulizm noworodków diagnozuje się na podstawie obecności bakterii i toksyn w kale. Potwierdzeniem diagnozy są badania laboratoryjne. Toksyny poszukuje się we krwi chorego, kale, treści żołądkowej i jelitowej, spożytej żywności.

Podstawowym założeniem w leczeniu botulizmu jest inaktywacja toksyny. Efekt ten uzyskuje się przez dożylne podanie antytoksyny, która neutralizuje wolną jeszcze toksynę niezwiązaną z zakończeniami nerwowymi. Natomiast związana toksyna nie jest usuwana po podaniu antytoksyny. Stopniowo po 3 miesiącach dochodzi do wytworzenia nowych zakończeń nerwowo-mięśniowych i powrotu funkcji przekazywania impulsów nerwowo-mięśniowych. Botulizmem nie można zarazić się od chorego człowieka.

Choroba może mieć bardzo ostry przebieg. Pacjent wymaga intensywnej opieki medycznej i podania antytoksyny botulinowej. Nawet w przypadku zastosowania powyższych środków około 5–10% osób zakażonych umiera.

Należy pamiętać, że w przypadku braku leczenia śmiertelność sięga 100%. Dlatego tak ważne jest zarówno przestrzeganie zasad higieny osobistej, jak i przy obróbce żywności oraz ścisłe przestrzeganie zasad konserwowania żywności (właściwe oczyszczenie, obróbka termiczna, przechowywanie).