Wpływ cukrzycy typu I na psychikę dziecka

Aktualizacja: 5 listopada, 2020

Cukrzyca jako choroba przewlekła dezorganizuje, przynajmniej na początku, życie całej rodziny. Wpływa na każdą osobę i jest niewątpliwie źródłem wielu trudnych sytuacji, gdyż oddziałuje na różne sfery funkcjonowania chorego i osób w jego otoczeniu. Jednak należy pamiętać, iż sytuacja jest o tyle skomplikowana, że na jakość życia małych diabetyków i ich opiekunów ma wpływ chociażby poziom edukacji rodziców, jakość życia małżeńskiego, satysfakcja z pełnienia ról społecznych, relacja rodziców z dzieckiem i wsparcie społeczne oraz wiele innych i równie ważnych aspektów.

U osób chorych na cukrzycę nie wyodrębniono i nie wykazano istnienia tak zwanej osobowości diabetyka, ale nie da się ukryć i zbagatelizować faktu, iż choroba wpływa na kształtowanie się osobowości lub nasilenie niektórych cech.

Cukrzyca a psychika dziecka

Dzieci chore na cukrzycę bardzo często ujawniają liczne zaburzenia w rozwoju i funkcjonowaniu społeczno-emocjonalnym. Przede wszystkim są to reakcje lękowe. Dzieci mają tendencje do wycofywania się z codziennego życia, ukazują także zachowania agresywne. Cechuje je niska samoocena, mniejszy szacunek do siebie i brak akceptacji, wstyd wynikający z bycia osobą chorą oraz skłonność do uzależniania się od otoczenia. W pierwszych latach życia bardzo ważnym etapem rozwojowym jest wykształcenie się w dziecku zdolności do przeżywania nieobecności matki bez poczucia lęku i braku bezpieczeństwa. Zostaje lub może zostać ona zaburzona właśnie w sytuacji choroby, która zmusza do obcowania z bólem, innymi osobami, nieznanymi bodźcami, wśród których musi ono zacząć chodzić, mówić, bawić się. Wraz ze wzrostem świadomości dziecka, która pojawia się mniej więcej w wieku czterech lat, następuje lepsze rozumienie swojego zachowania. Niektóre dzieci mogą wówczas zacząć obwiniać siebie za swoją chorobę myśląc, że zachorowało, ponieważ jadło za dużo słodyczy. W tym okresie choroba oddziałuje na relacje dziecka z rówieśnikami, które stają się ograniczone, gdyż często nie może ono przebywać w żłobku czy przedszkolu, co może negatywnie wpływać na sytuację zawodową jego rodziców. Chore dziecko dostrzega także, że jest inaczej traktowane i jest inne w porównaniu do swojego rodzeństwa czy rówieśników. Nie jest jeszcze zdolne do samodzielnego kontrolowania diety, podawania insuliny i pomiaru cukru.

W wieku szkolnym występuje najmniej zaburzeń emocjonalnych, zwłaszcza, jeśli współpraca rodziców z lekarzem i nauczycielami  przebiega prawidłowo, dziecku łatwiej wówczas wykształcić nawyki i być zmotywowanym do przestrzegania wszelkich zaleceń medycznych. To, że dziecko musi przestrzegać diety, codziennie wstrzykiwać sobie insulinę, ma świadomość zagrożenia stanem niedocukrzenia krwi lub kwaśnicą ketonową oraz rozumie, iż choroba jest nieuleczalna, może doprowadzić do obciążenia całej rodziny i wpłynąć negatywnie na rozwój emocjonalny chorego. Nieustanne kontrolowanie poziomu cukru we krwi, spożywanego jedzenia i ograniczenia w wysiłku fizycznym wywołują u dziecka stany niepokoju, które są związane z nieoczekiwanymi stanami hiperglikemii lub hipoglikemii i ich skutkami.

Wśród cech osobowości dzieci z cukrzycą można wyróżnić przede wszystkim nieustannie towarzyszący niepokój, lęk, impulsywność i wzmożone skłonności neurotyczne. Reakcje na różne zdarzenia często są nieadekwatne i charakteryzują się labilnością. Nic więc dziwnego, że dzieci często są marudne, rozdrażnione i nie potrafią podjąć decyzji. Dla dzieci chorych z cukrzycą niedostatecznie zaspokojona jest potrzeba bezpieczeństwa, gdyż ciągła uwaga skierowana na zdrowiu staje się dominująca nad innymi. Ten okres rozwojowy to czas, w którym dziecko musi sprostać oczekiwaniom środowiska szkoły oraz dostosować się do sytuacji choroby. To wymaga od niego umiejętności poznawczych, komunikacyjnych, ruchowych i tych związanych z kontrolą emocji. Dodatkowo choroba może w nim wykształcić niską samoocenę, poczucie niższości czy obniżoną wartość związaną z pewną niedoskonałością ciała. Warto na to zwrócić uwagę i bacznie obserwować dziecko, ponieważ te cechy mogą się uogólnić i przełożyć na niskie poczucie atrakcyjności fizycznej, własną inteligencję czy akceptację społeczną.

Relacje z rówieśnikami często bywają zachwiane przez świadomość odmienności i dziecko nie będzie dążyło do stworzenia trwałych związków z innymi. Trudne zadanie stoi także przed rodzicami, którzy muszą wybrać między ochroną i kontrolą dziecka, ograniczając ryzyko destabilizacji choroby. Z jednej strony pojawia się pokusa nadzorowania poczynań dziecka, a z drugiej pytanie czy pozwolić na to, aby uczestniczyło ono samodzielnie w codziennym życiu razem z rówieśnikami. Nadopiekuńczość jest ważną kwestią, bowiem może wpływać na poczucie bezradności chorego, utrudniać wytwarzanie autonomii i spowodować zbytnią koncentrację na sobie. Jeśli ma ono rodzeństwo to także może być przyczyną spotęgowania uczucia inności, obcości. Dziecko na pewno zauważy, że jest inaczej traktowane i wychowywane.

Osobowość chorego dziecka

Cukrzyca wpływa także na osobowość dziecka powodując wzrost wiedzy o samym sobie, która jest coraz bardziej wnikliwa i krytyczna. W budowaniu własnej tożsamości ogromny wpływ ma choroba, przez pryzmat której dziecko tworzy siebie. Ocena ta jest zdecydowanie zaniżona i negatywna, ponieważ dziecko konstruuje ją analizując swoje możliwości fizyczne czy wygląd zewnętrzny. Dziecko, tak jak każdy człowiek w jakiś określony sposób odnosi się do choroby. Może ją potraktować jako karę, wyzwanie, wroga, słabość, stratę wolności lub ulgę i w odniesieniu do przyjętej roli odpowiednio się zachowywać. To, jak przyjmie swoją chorobę opisują trzy modele.

Pierwszy, który traktuje ją jako destrukcję, wywołuje u dzieci postawę bierną, ponieważ wszelkie zakazy nie pozwalają mu robić tego czego chce, a więc nie robi nic. Takie nastawienie doprowadza do sytuacji, gdy zaczynają się one izolować od świata zewnętrznego. Obawiają się nawiązywać kontakty z rówieśnikami, głównie przez to, że umiejscawiają siebie niżej w stosunku do innych dzieci. Wykazują się bezradnością i nie widać u nich chęci, by podjąć walkę z chorobą.

Inna możliwa reakcja to potraktowanie choroby jako swoistego wyzwania wobec, którego dziecko podejmuje walkę i starania o polepszenie jakości życia. Postrzega ją jako nową aktywność i w tym podejściu, inaczej niż w poprzednim, choroba staje się akceptowalna. Dziecko próbuje się zmagać z dolegliwościami, wierzy we własne możliwości, co przyczynia się do poprawy stanu zdrowia, także do lepszego funkcjonowania w społeczeństwie.

Trzeci możliwy wariant to postrzeganie choroby i swojej sytuacji jako wyzwolenia. Staje się ona dla dziecka tarczą ochronną, która uwalnia je od wymagań stawianych przez otoczenie, środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze. Takie podejście powoduje, że chory wykorzystuje ją i w pewnym stopniu akceptuje. Wchodzi w rolę ofiary, nie podejmuje wyzwań dnia codziennego, nie rozwiązuje problemów tłumacząc się chorobą.

Przedstawione modele pokazują, w jaki sposób dziecko może rozumieć swoją chorobę i jaką może przyjąć w stosunku do niej postawę. Ten sposób interpretacji jest istotny, gdyż oddziałuje na jego rozwój, jak i możliwe zaburzenia. Na postrzeganie choroby przez dziecko wpływ ma głównie jego najbliższe otoczenie, a więc rodzina.

Mimo że cukrzyca bez wątpienia wpływa na osobowość chorej jednostki, w tym wypadku dziecka, to niekoniecznie trzeba je utożsamiać tylko z negatywnymi konsekwencjami. Warto zwrócić uwagę na to, że chorujące dzieci bardzo często wykazują się większą dojrzałością psychiczną, odpowiedzialnością, wytrwałością i sumiennością. Cechuje je także wyższy poziom empatii, są uporządkowane i posiadają stałe zasady w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Ich zachowanie i myślenie można określać jako bardziej refleksyjne i realistyczne. Aby wytworzyć pozytywny obraz własnej osoby, potrzebne jest współdziałanie wielu czynników. Ważne jest rozwijanie zasobów chorego, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, rozwijanie i tworzenie relacji z rówieśnikami. Nie mniejszy wpływ na chorego ma sytuacja rodzinna, ekonomiczna czy medyczna. Wzięcie pod uwagę różnych czynników pozwoli na odnalezienie się w trudnej sytuacji i wytworzenie mechanizmów, które pomogą w realizacji celów na równi ze zdrowymi rówieśnikami.