Kacheksja, czyli objawy i leczenie zespołu wyniszczenia organizmu

Aktualizacja: 25 kwietnia, 2024

Zaburzenia odżywiania w przebiegu choroby nowotworowej występują aż u 75% pacjentów. Przewlekłe niedożywienie i jadłowstręt bardzo często prowadzi do kacheksji – zespołu wyniszczenia organizmu, który znacznie pogarsza rokowanie pacjenta onkologicznego. Jakie są objawy tego stanu i jak powinno wyglądać jego leczenie?

Kacheksja

Termin „kacheksja” pochodzi z języka łacińskiego (łac. cachexia) i greckiego ( gr. kakos – zły, hexis – kondycja). Stan ten określany jest jako „postępujący fizyczny zanik organizmu” [1]. Często używa się również określeń takich jak “wyniszczenie” czy “charłactwo”, oznaczających wieloczynnikowy zespół zaburzeń metabolicznych związanych z chorobą nowotworową, którego cechą charakterystyczną jest znaczący spadek masy ciała, zwykle o około 5% (lub więcej) w czasie 3 miesięcy. Znamiennie pogarsza to rokowania pacjentów onkologicznych, zaś nieleczona kacheksja szybko się pogłębia. Utrata masy ciała o więcej niż 30% wyjściowej wartości uniemożliwia dalsze leczenie i często prowadzi do zgonu chorego – szacuje się, iż nawet 20–40% pacjentów onkologicznych w zaawansowanych stadiach choroby umiera z powodu wyniszczenia organizmu spowodowanego znaczną utratą masy ciała. Kacheksja nowotworowa występuje ze średnią częstotliwością (60%) w przebiegu raka okrężnicy, prostaty, raka płuc, a najczęściej (> 80%) w przebiegu raka trzustki i raka żołądka. [2] Kacheksji często towarzyszy anoreksja, czyli jadłowstręt, co dodatkowo utrudnia poprawę stanu odżywienia.

Zespół wyniszczenia organizmu – przyczyny

Najczęstszą przyczyną kacheksji jest choroba nowotworowa w zaawansowanym stadium, kiedy dochodzi do wzmożonej produkcji cytokin zapalnych (m.in. TNF-α) nasilających katabolizm tkanki mięśniowej i stan zapalny w ustroju. Zmienia się metabolizm organizmu, co skutkuje wzmożonym wydatkiem energetycznym, nasileniem rozpadu tkanki mięśniowej oraz hipermetabolizmem białek, tłuszczów i węglowodanów. Produkowane przez guz nowotworowy czynniki indukujące proteolizę i lipolizę oraz interleukiny (np. IL-1, IL-6) prowadzą do spadku masy ciała wywołanego głównie utratą masy mięśniowej. Efektem zmian metabolicznych i hormonalnych jest spadek poziomu albumin, leukocytów i białka całkowitego we krwi oraz niedokrwistość, w wyniku której rozwija się specyficzny zespół zmęczenia, braku sił i znużenia oraz stopniowe pogorszenie apetytu prowadzące w końcu do objawów jadłowstrętu (anoreksji). Pacjent nie odczuwa potrzeby spożywania pokarmów, a myśl o jedzeniu wywołuje u niego zniechęcenie i rozdrażnienie. Niedostarczenie odpowiedniej ilości składników odżywczych, rozwijający się w organizmie nowotwór, stres oksydacyjny, uogólniony stan zapalny i agresywne leczenie onkologiczne szybko prowadzą do wyniszczenia ustroju. Stan ten pogłębia się dodatkowo przez częste nudności, wymioty, biegunki i upośledzenie łaknienia towarzyszące chemioterapii. Dodatkową przyczyną zaburzeń odżywiania może być też miejscowe działanie guza powodujące mechaniczne utrudnienie połykania oraz przyswajania pokarmów i oddawania stolca.

Kacheksja – objawy

Objawy, które najczęściej obserwuje sam pacjent lub jego rodzina/opiekunowie:

1. postępująca utrata masy ciała (bez względu na wyjściową masę ciała pacjenta) wywołana utratą tkanki tłuszczowej i mięśniowej;
2. niechęć do przyjmowania pokarmów, uczucie szybkiego nasycenia się po przyjęciu niewielkich ilości pokarmów;
3. osłabienie, znużenie, szybkie męczenie się, niekorzystne zmiany wyglądu (blada cera, sucha skóra, podkrążone oczy, suchość w jamie ustnej, matowe włosy i in.);
4. obrzęki (odczuwalne głównie na dłoniach i stopach), duszności, uczucie kołatania serca, bólu brzucha, wątroby;
5. pogorszenie odporności, częstsze infekcje lub dłużej trwające (przewlekłe);
6. narastająca depresja, wycofanie z życia towarzyskiego, lęk.

Kacheksja – leczenie

Nadrzędnym celem leczenia kacheksji jest możliwie jak najszybsze polepszenie stanu odżywienia chorego przy pomocy odpowiedniej diety i suplementacji. Postępowanie kompleksowe opiera się na opanowaniu choroby podstawowej (nowotworowej), złagodzeniu objawów nudności i wymiotów, poprawie łaknienia i perystaltyki jelit, usprawnieniu trawienia i wchłaniania, zredukowaniu anemii i dążeniu do polepszenia samopoczucia psychicznego pacjenta. Dieta powinna być bogatoenergetyczna i zasobna w pełnowartościowe białko o wyższej niż przeciętna podaży dobowej, która zrekompensuje wzmożony katabolizm protein. Pomocne w tym celu może okazać się wykorzystanie przemysłowych preparatów i odżywek białkowych dla pacjentów. Zawierają one wszystkie niezbędne składniki odżywcze: białka, węglowodany, tłuszcze, elektrolity, witaminy i mikroelementy o znanym składzie i stałej ilości. Ich wspólną cechą jest wysoka kaloryczność, łatwa strawność i wysoka przyswajalność. W sprzedaży dostępne są w wielu wersjach smakowych i o różnym składzie (np. bez glutenu, laktozy, z dodatkiem łatwostrawnych kwasów tłuszczowych MCT). Mogą być one spożywane pomiędzy głównymi posiłkami. Zwiększenie wartości energetycznej diety można osiągnąć również przez dodatek tłuszczów do potraw, szczególnie tłuszczów MCT zawartych w oleju kokosowym, a także NNKT zawartych w oliwie z oliwek czy awokado, z którego można sporządzić mus lub pastę. Powinno się zwrócić uwagę na balans pomiędzy kwasami omega-6, a omega-3, których dysproporcja może nasilać uogólniony stan zapalny obecny w chorobie nowotworowej. Należy zadbać o odpowiednią podaż warzyw i owoców, jako źródło błonnika i antyoksydantów, jednak ze względu na dolegliwości trawienne i małą wartość energetyczną tych produktów, powinny być one przygotowywane w formie musów, przecierów, soków itp. Potrawy warto doprawiać łagodnymi przyprawami pobudzającymi apetyt (koper, kminek) i kubki smakowe. Ważnym aspektem jest spersonalizowanie diety w oparciu o preferencje żywieniowe i gusta kulinarne pacjenta. Posiłki powinny być spożywane często i w małej objętości, część z nich może być w formie płynnej, np. koktajli lub soków, które charakteryzują się szybką strawnością i stosunkowo wysoką wartością energetyczną. Wykwalifikowany dietetyk w porozumieniu z lekarzem prowadzącym powinien zadecydować o suplementacji m.in. kwasami omega-3, witaminą D3 i K2, a także w razie wskazań celowanymi szczepami bakterii probiotycznych, kurkumą, zmetylowanym kompleksem witamin z grupy B, magnezem czy selenem.  

Wysiłek fizyczny o niskiej intensywności (np. spacery) może pozytywnie wpływać na poprawę apetytu. Ważnym aspektem jest otoczenie, w którym chory spożywa posiłek – najlepiej, gdy odbywa się to w towarzystwie znanych i bliskich mu osób, przy stole, w pozytywnej atmosferze, która może dodatnio wpływać na apetyt i ilość przyjętego pokarmu.

Kacheksja, określana również jako zespół wyniszczenia nowotworowego, jest stanem związanym ze znaczącym ubytkiem masy ciała, zanikiem mięśni, znużeniem, jadłowstrętem, niedokrwistością, obrzękami i zaburzeniami czucia, do rozwoju którego dochodzi u 80% chorych w nieuleczalnych stadiach choroby nowotworowej. Przyczynami jej występowania są zaburzenia metaboliczne, hormonalne i trawienne związane z rozwojem nowotworu i chemioterapią. Postępowanie żywieniowe skupia się na jak najszybszej poprawie stanu odżywienia pacjenta poprzez wdrożenie indywidualnie dostosowanej diety o wysokiej wartości energetycznej, zasobnej w białko pełnowartościowe i odpowiednio zbilansowanej podaży kwasów tłuszczowych. Posiłki powinny być smaczne, apetyczne, lekkostrawne i wysokoenergetyczne, zasobne w witaminy, minerały i związki antyoksydacyjne. Poprawa stanu odżywienia pacjenta przekłada się na poprawę rokowań choroby nowotworowej i zapobiega pogłębieniu kacheksji, która uniemożliwia często dalsze leczenie onkologiczne.