Choroba psychosomatyczna – przykłady, przyczyny i mechanizm powstawania zaburzeń

Aktualizacja: 6 marca, 2025

Zdrowie jest jedną z największych wartości w życiu człowieka, a wiedza na temat przyczyn oraz czynników podwyższających ryzyko rozwoju wielu chorób pomaga nam dokonywać właściwych wyborów w celu jego ochrony.

Coraz więcej ludzi udaje się na badania profilaktyczne, dba o odpowiednią dietę, pozbywa się szkodliwych nałogów czy też regularnie uprawia sport. Poszukując źródeł zagrożeń wpływających na stan naszego zdrowia, rzadko jednak zwracamy uwagę na to, co pozornie nie jest związane ze sferą fizyczną – na naszą osobowość, emocje, sposoby reagowania na różne sytuacje. Okazuje się, że czynniki psychiczne w bardzo istotny sposób wpływają na stan naszego zdrowia. Mogą przyczynić się do powstania zwykłego przeziębienia, jednak ich rola najbardziej odznacza się w przypadku groźnych dla życia i szeroko rozpowszechnionych chorób, które właśnie ze względu na udział czynników psychicznych w ich rozwoju, określamy jako choroby psychosomatyczne.

Choroby psychosomatyczne ‑ co to jest?

Po raz pierwszy terminem „psychosomatyczny” posłużył się w 1818 roku niemiecki psychiatra Johann Christian August Heinroth, jednak rozwój psychosomatycznego podejścia w medycynie nastąpił dopiero w latach 50. XX. Wtedy to amerykański psychiatra i psychoanalityk Franz Aleksander przedstawił swoje poglądy dotyczące holistycznego ujęcia człowieka jako jedności duszy i ciała oraz konieczności wieloczynnikowego wyjaśniania przyczyn chorób z uwzględnieniem roli, jaką odgrywa nasza psychika. Odtąd zaczęto prowadzić badania nad istotą tzw. zaburzeń psychosomatycznych, a więc chorób, w których powstaniu oraz przebiegu istotny (ale nie wyłączny) udział mają czynniki psychiczne. Pod tą tajemniczo brzmiącą nazwą kryją się najbardziej rozpowszechnione, a zarazem najgroźniejsze choroby naszych czasów, takie jak nowotwór, choroba wieńcowa czy cukrzyca.

Choroby psychosomatyczne ‑ przyczyny

Jakie czynniki psychiczne mogą przyczynić się do rozwoju poważnych chorób somatycznych? W pewnym uproszczeniu można powiedzieć: te, które wiążą się z silnym, długotrwałym przeżywaniem stresu lub stanowią jego skutek. Wydawać by się mogło, że stres to coś zewnętrznego, wynikającego z takiej czy innej sytuacji. Zgadza się, ale cechy naszej osobowości i sposoby radzenia sobie z przeciwnościami losu odgrywają znacznie ważniejszą rolę w nasileniu stresu niż cechy samej sytuacji. Łatwo sobie wyobrazić, że dla osoby uległej, biernie poddającej się losowi, bezradnej wobec wymagań, jakie stawia życie, niemal każda sytuacja dnia codziennego może stanowić silne źródło stresu. Nieumiejętność wyrażania przykrych emocji i tendencja do ich tłumienia dodatkowo jeszcze ten stres nasila. Ale ten mechanizm działa też i w drugą stronę – człowiek bardzo ambitny, stale dążący do rywalizacji, także może być narażony na nieustanny stres. I tak oto sami niejako stajemy się kreatorami sytuacji, która w dłuższej perspektywie może mieć bardzo poważne konsekwencje dla naszego zdrowia.

Choroby psychosomatyczne i mechanizm ich powstawania

Osobowość człowieka, jego przekonania i emocje mogą przyczyniać się do odczuwania permanentnego stresu, ale w jaki sposób prowadzi to do powstania choroby? Kluczową rolę odgrywa układ podwzgórze – przysadka – nadnercza odpowiadający za reakcję organizmu na stres.

Wyobraźmy sobie, że czeka nas występ publiczny – stajemy na scenie, czujemy na sobie skupiony wzrok widzów, za chwilę wszystko się rozpocznie. Wtedy to nasz mózg dokonuje rozpoznania i analizy sytuacji i, jeśli uzna ją za „szkodliwą”, mobilizuje organizm do walki z zagrożeniem. Podwzgórze aktywuje reakcje współczulnego układu nerwowego oraz korę nadnerczy wydzielającą „hormony stresu” ‑ adrenalinę, noradrenalinę i kortyzol. W efekcie zachodzi szereg reakcji obronnych organizmu: rozszerzenie źrenic, przyspieszenie oddechu oraz pracy serca, wzrost ciśnienia krwi i wydzielania kwasów żołądkowych. Jednym słowem, jesteśmy cali zestresowani, kolana drżą, ręce się pocą… ale czy u każdego człowieka występ publiczny wywoła tak silną reakcję? Oczywiście, że nie, i tu zaznacza się rola naszej osobowości. Jeśli czynniki psychiczne predysponują człowieka do ciągłego życia w stresie, jego ciało nie może powrócić do równowagi, a nadaktywność gruczołów dokrewnych prowadzi do patologicznych zmian w nadmiernie pobudzanych narządach i układach organizmu. Co więcej, podwyższony poziom kortylozu hamuje aktywność układu immunologicznego, dodatkowo obniżając naszą odporność. Tak więc ciągłe przeżywanie negatywnych emocji buduje grunt dla rozwoju zagrażających naszemu życiu chorób.

Choroby psychosomatyczne ‑ przykłady

Do najpopularniejszych chorób psychosomatycznych należą:

Choroba wieńcowa

Choroba wieńcowa (choroba niedokrwienna serca) polega na niedostatecznym ukrwieniu serca, spowodowanym zwężeniem tętnic wieńcowych, odżywiających jego mięsień. Może ona prowadzić do dławicy bolesnej, czyli silnych bóli w klatce piersiowej, lub też do zawału serca. Do jej powstania przyczynia się pewien specyficzny zespół cech i zachowań. Odkryli go w latach 60. XX wieku dwaj kardiolodzy: Meyer Friedman i Ray Rosenman. Lekarzy tych zaintrygował fakt, że w krzesłach stojących w ich poczekalni najbardziej wytarte są przednie krawędzie, jak gdyby pacjenci zwykli „przycupywać na skraju krzesła”. Obserwując cechy zachowania osób chorych na serce, wyodrębnili tzw. wzór zachowań A, na który składa się: silna potrzeba dominacji, agresja, ciągłe dążenie do rywalizacji, niecierpliwość, ogólna nadpobudliwość. Takim zachowaniom towarzyszy ciągły stres, który skutkuje nadciśnieniem, będącym istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju choroby wieńcowej.

Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy

Jedną z najczęstszych przyczyn choroby wrzodowej (polegającej na powstawaniu ubytków w błonie śluzowej żołądka i dwunastnicy) jest zakażenie Helicobacter pylori powodujące ostre, a następnie przewlekłe zapalenie żołądka lub dwunastnicy. Bakteria ta występuje niemal u 80% osób dorosłych, ale tylko część z nich zapada na chorobę wrzodową, do czego przyczynia się nadmierne wytwarzanie kwasów żołądkowych. Nadaktywację czynności wydzielniczej układu pokarmowego powodują z kolei silne reakcje emocjonalne, takie jak gniew czy strach.

Choroby psychosomatyczne wiążą się z silnym, długotrwałym przeżywaniem stresu.

Choroba nowotworowa

W przypadku chorób nowotworowych również można wskazać specyficzne cechy zachowania przyczyniające się do ich rozwoju. Okazuje się, że osoby bierne, odznaczające się tłumieniem negatywnych emocji oraz silną tendencją do popadania w poczucie bezradności i obwiniania siebie są szczególnie narażone na ryzyko tej choroby. Taki zestaw cech osobowości L. Themoshock określa jako wzór zachowań C. Przyczynia się on do przeżywania silnego stresu, co zmniejsza wydolność układu odpornościowego, nasilając predyspozycje do wystąpienia choroby nowotworowej. Powiązanie między psychiką a układem immunologicznym odgrywa także ogromną rolę w walce z chorobą nowotworową..

Astma oskrzelowa

Jest to przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych. Do najczęstszych objawów należą duszności, kaszel, świsty, ucisk w klatce piersiowej. W rozwoju tej choroby odgrywają rolę czynniki genetyczne i środowiskowe. Z kolei czynniki emocjonalne mogą powodować nasilenie jej objawów. U niektórych chorych atak duszności wywołuje „lęk przed uduszeniem”, organizm uruchamia reakcję stresową prowadzącą do hiperwentylacji, co zwrotnie nasila trudności z oddychaniem. Zastosowanie u tych pacjentów psychologicznych treningów relaksacji oraz technik terapii poznawczo – behawioralnej zapobiega dalszej eskalacji objawów.

Innymi przykładami chorób psychosomatycznych są także zespół jelita drażliwego, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, nadczynność tarczycy, niektóre choroby skóry, zaburzenia odżywiania… jak widać lista jest dość długa, a badania nad wpływem czynników psychicznych w powstawaniu i przebiegu chorób organicznych wciąż trwają.

Nauka nie pozostawia wątpliwości ‑ chcąc troszczyć się o zdrowie swoje i najbliższych, warto czerpać z doświadczenia medyny psychosomatycznej i w swoim codziennym życiu na równi dbać o kondycję ciała oraz równowagę psychiczną. W końcu „w zdrowym ciele zdrowy duch”.