Toczeń – rumieniowaty, układowy. Objawy, leczenie, dieta

Choć choroba znana jest już od siedmiuset lat, do tej pory nie jest poznane jej podłoże. Wbrew oczekiwaniom rozwój takich dziedzin jak biologia molekularna czy immunologia jeszcze bardziej komplikuje sytuację. Co prawda wykrywa się coraz więcej np. przeciwciał towarzyszących chorobie, jednak jak się okazuje – nie są one charakterystyczne wyłącznie dla tej jednostki.

Co to jest toczeń

Toczeń rumieniowaty układowy (TRU) to układowa choroba zapalna tkanki łącznej wynikająca z nieprawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego. U chorych wykrywane są autoprzeciwciała, jednak żadne z nich nie jest specyficzne dla TRU. Na trop podłoża immunologicznego choroby skierowało odkrycie, że u osób cierpiących na to schorzenie w testach na kiłę (VDRL) uzyskiwano wyniki fałszywie dodatnie (to znaczy, że we krwi obecne były przeciwciała podobne do tych, które towarzyszą kile). Utrzymujące się przez co najmniej 6 miesięcy fałszywie dodatnie testy VDRL mogą być objawem tocznia rumieniowatego układowego. TRU pozostaje zagadką do dziś i choć znany jest jej przebieg medycyna nie potrafi odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób dochodzi do jej rozwoju i co dokładnie jest przyczyną.

Toczeń rumieniowaty, układowy

TRU występuje znacznie częściej (6–10 razy) u kobiet niż u mężczyzn. Objawy schorzenia ograniczają się do jednego lub kilku narządów/układów, mogą też być uogólnione, jak np. osłabienie, szybka męczliwość, utrata masy ciała. W zależności od lokalizacji patologicznych zmian mamy do czynienia ze zróżnicowanymi objawami.

Toczeń – objawy

• Objawy skórne – mogą pojawiać się na twarzy przybierając motylowaty kształt, ale także obejmować czoło, policzki, skórę głowy czy małżowiny uszne. Wizualnie zmiany mogą przybierać postać pęcherzy czy grudek, najczęściej nasilają się pod wpływem światła słonecznego. Oprócz tego czasem pojawiają się zmiany mało charakterystyczne, jak łysienie, liszaj, osutka krostkowa czy zespół Raynauda (nagłe zblednięcie, po którym następuje zsinienie i zaczerwienienie palców rąk, stóp lub nosa czy małżowin usznych).
• Objawy od strony układu ruchu – bóle stawów, zapalenia stawów lub mięśni (w przeciwieństwie do reumatoidalnego zapalenia stawów nie dochodzi do ich uszkodzenia).
• Zmiany w nerkach – np. kłębuszkowe zapalenie nerek, zespół nerczycowy, ostra niewydolność nerek. Przyczyną występowania tych dolegliwości jest odkładanie się kompleksów immunologicznych, to znaczy połączonych ze sobą antygenów (to przeciwko czemu wytwarzane są przeciwciała) z przeciwciałami.
• Objawy od strony układu oddechowego – zapalenie opłucnej, nadciśnienie płucne.
• Objawy od strony układu krążenia – zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze, zwiększone ryzyko miażdżycy.
• Objawy od strony układu nerwowego – udar niedokrwienny lub krwotoczny, depresja (stosunkowo rzadkie).

Jak widać toczeń rumieniowaty układowy jest chorobą niezwykle złożoną i niejednokrotnie przysparza problemów diagnostycznych. Niektórzy specjaliści zwracają uwagę na podobieństwo objawów i nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych towarzyszących zakażeniu HIV do tych występujących w przypadku TRU. Opisano 4 przypadki pacjentów skierowanych do Kliniki Chorób Wewnętrznych i Reumatologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego z rozpoznanym lub z podejrzeniem tocznia rumieniowatego układowego, u których ostatecznie rozpoznano nosicielstwo wirusa. TRU rozpoznaje się, jeżeli występuje minimum 4 z 11 objawów:

• rumień na twarzy,
• rumień krążkowy,
• nadwrażliwość na światło słoneczne,
• owrzodzenia w jamie ustnej,
• zapalenie stawów bez nadżerek,
• zapalenie opłucnej lub osierdzia,
• zmiany w nerkach,
• określone zmiany w układzie nerwowym,
• określone zaburzenia hematologiczne (m.in. małopłytkowość i leukopenia),
• zaburzenia immunologiczne,
• obecność przeciwciał przeciwjądrowych.

Przeciwciała przeciwjądrowe występowały we wszystkich przypadkach wspomnianych wyżej. Ich obecność jest konieczna, aby postawić diagnozę TRU (występują u ponad 95% chorych), jednak często współistnieją także z innymi jednostkami chorobowymi. Nie stwierdzenie ich obecności wyklucza TRU.

Toczeń – leczenie

Głównym celem leczenia tocznia jest wywołanie i utrzymanie remisji (czyli czasowego ustąpienia objawów) oraz ratowanie narządów i układów dotkniętych procesem chorobowym, a tym samym wydłużenie życia. Podstawowe zastosowanie mają glikokortykosteroidy (GKS). Glikokortykosteroidy to hormony naturalnie wytwarzane przez korę nadnerczy. Mają działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Łącząc się z odpowiednim receptorem wpływają na niektóre geny odpowiedzialne za wytworzenie np. substancji o działaniu prozapalnym. W związku z czym leki te redukują stan zapalny i jednocześnie osłabiają odpowiedź odpornościową organizmu (zmniejszają aktywność elementów układu immunologicznego, np. makrofagów czy limfocytów T). Z racji tego, że TRU to choroba o podłożu immunologicznym zastosowanie GKS przynosi korzystne efekty. Należy jednak liczyć się ze skutkami ubocznymi długotrwałego ich stosowania, jak odkładanie się tkanki tłuszczowej na twarzy i karku, cukrzyca, osteoporoza, zanik mięśni.

Toczeń – dieta

Dieta osoby cierpiącej na toczeń rumieniowaty układowy na pewno powinna być dietą zbilansowaną zgodną z aktualną Piramidą Żywienia. Szczególnie należy brać pod uwagę stan poszczególnych układów i narządów oraz zażywane leki. W trakcie stosowanie GKS należy zadbać o to, aby w diecie pojawiały się wyłącznie produkty o niskim lub średnim indeksie glikemicznym. Leki te nasilają proces glukoneogenezy, czyli powstawania glukozy w wątrobie, glikemia wówczas wzrasta. Aby zachować możliwie najniższy zgodny z normą poziom „cukru” we krwi, nie należy zajadać się słodyczami i słodkimi owocami. Zawsze należy czytać etykiety i oceniać produkty pod kątem zawartości cukrów – nawet nie spodziewamy się, ile może się go kryć np. w zwykłym jogurcie (także w tym naturalnym!). Jeżeli o jogurtach mowa istotne jest, aby zadbać o odpowiednią zawartość wapnia w diecie. Co prawda osteoporoza towarzysząca stosowaniu GKS nie wynika z niedoboru wapnia, jednak nie warto dodatkowo zwiększać ryzyka ścieńczenia kości nieprawidłową dietą. Aby zapewnić sobie odpowiednią ilość wystarczy każdego dnia spożyć 3 porcje produktów mlecznych, np.: kubek jogurtu, plaster żółtego sera, szklankę mleka.

Z drugiej strony w zależności od wydolności nerek należy odpowiednio dobrać poziom białka w diecie. Jeżeli nerki są sprawne i GFR jest w normie, nie ma potrzeby ograniczać białka. Konieczne staje się to, kiedy nerki tracą swoją funkcję filtracyjną – w takim wypadku najbezpieczniej jest udać się do dietetyka, aby wyliczył należną ilość białka oraz podpowiedział, jak komponować codzienną dietę, aby uzyskać pożądaną zawartość tego składnika.

Nie tylko osobom cierpiącym na TRU, ale większości społeczeństwa zaleca się ograniczenie sodu w diecie. Pamiętać o tym powinny jednak zwłaszcza osoby leczące się glikokortykosteroidami ze względu na zwiększone zatrzymywanie się wody w organizmie i powstawanie obrzęków (nadmiar sodu sprzyja temu zjawisku). Ograniczyć należy zatem: sól, wędliny, konserwy, chipsy i wszelkie fast foody, gotowe mieszanki przypraw, produkty zawierające glutaminian sodu E62.

Niestety toczeń pozostaje chorobą nieuleczalną. Można jednak wydłużyć życie pacjenta i zapobiec powikłaniom. Przy właściwej diagnozie i odpowiedniemu leczeniu cele te są osiągane w wysokim stopniu.