Kwashiorkor – objawy i leczenie niedożywienia

Chudnięcie podczas choroby nie jest normalnym objawem i należy temu przeciwdziałać. Niedożywienie upośledza funkcjonowanie organizmu, a nawet może spowodować śmierć. Najszybciej do wyniszczenia organizmu doprowadza niedożywienie typu kwashiorkor.

Niedożywienie jest chorobą charakteryzującą się zespołem objawów niedoboru podstawowych składników odżywczych – białka, tłuszczu, węglowodanów, witamin i składników mineralnych. Zmiany w składzie masy ciała wpływają w konsekwencji na funkcjonowanie organizmu. Na ryzyko niedożywienia narażone są osoby często hospitalizowane, chorzy z chorobami zapalnymi jelit, nowotworami i chorobami układu oddechowego. Przyczyn może być kilka:

• niewystarczające ilości przyjmowanego pokarmu – głodzenie, brak apetytu,
• zwiększone zapotrzebowanie na składniki pokarmowe – hipermetabolizm (zwiększony metabolizm), hiperkatabolizm (zwiększony rozpad komórek), które są związane m.in. z reakcją zapalną w organizmie w stanach pourazowych,
• zaburzone wchłanianie – przewlekła biegunka, przetoki, zespół krótkiego jelita,
• nadmierna utrata substancji odżywczych – zespół nerczycowy, dializoterapia.

Wyróżnia się głównie trzy typy niedożywienia – kwashiorkor, marasmus i niedożywienie mieszane. Inny podział dotyczy przyczyn niedożywienia – związane z głodzeniem albo z chorobą (w wyniku stanu zapalnego i/lub urazu).

Niedożywione są osoby nie tylko o niskiej masie ciała. Osoby otyłe również mogą mieć tę chorobę. Na stan odżywienia wpływa nie tylko ilość, ale i jakość składników odżywczych.

Niedożywienie organizmu wpływa na funkcjonowanie wielu narządów i układów, m.in.:

• układu krążenia – powoduje zmniejszenie masy mięśniowej serca, zaburzenie kurczliwości serca, niewydolność krążenia,
• układu oddechowego – zmniejszenie pojemności oddechowej, częstsze zakażenia dróg oddechowych,
• układu pokarmowego – uszkodzenie, stłuszczenie wątroby,
• układu krwiotwórczego – zaburzenia wytwarzania krwinek i białek odpornościowych, zwiększona podatność na infekcje i gorsze gojenie ran,
• skóry – cieńsza skóra, łamiące się paznokcie i włosy.

Rozpoznawanie niedożywienia polega na:

• wywiadzie klinicznym – ważna jest sytuacja społeczna i zdrowotna chorego,
• wywiadzie żywieniowym – bierze się pod uwagę ilość, jakość i częstotliwość spożywania poszczególnych grup produktów,
• badaniu fizykalnym – szczególnie istotne są objawy chudnięcia, wyniszczenia, obrzęki,
• badaniu laboratoryjnym – podlegają mu: morfologia krwi, lipidogram, glikemia, próby wątrobowe, bilirubina, białko całkowite, albuminy, badanie ogólne moczu, wykładniki stanu zapalnego,
• pomiarze antropometrycznym – obejmującym masę ciała, wskaźnik BMI, obwody ciała,
• badaniu obrazowym,
• przesiewowej skali oceny ryzyka niedożywienia – np. NRS 2002 (Nutritional risk screening 2002), MNA (Mini Nutritional Assessment), SGA (Subiektywna globalna ocena stanu odżywienia) [1, 2].

Kwashiorkor

Jest to rodzaj niedożywienia, zwany inaczej niedożywieniem powikłanym lub białkowym. Występuje zazwyczaj u osób, których organizm doświadczył nagłego „stresu” w wyniku np. urazu czy też silnego stanu zapalnego. Stan ten widoczny jest u osób oparzonych, z ciężkimi zakażeniami, urazami czaszkowo-mózgowymi, po operacjach. Organizm ma wówczas zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze, szczególnie na białko do odbudowy tkanek, oraz do wyciszania stanu zapalnego. Jego niewystarczająca podaż powoduje korzystanie z białka ustrojowego, które znajduje się w mięśniach. Z uwolnionych aminokwasów budowane są m.in. komórki odpornościowe i odbudowywane są uszkodzone tkanki.

Ze względu na występowanie obrzęków nie zawsze obserwuje się niedożywienie u osób z nadmierną masą ciała. Powoduje to często zbyt późne podjęcie leczenia [1, 2, 3].

Kwashiorkor – objawy 

Objawy niedożywienia typu kwashiorkor rozwijają się szybko i mogą doprowadzić nawet do śmierci. Są to:

• hipoproteinemia,
• hipoalbuminemia,
• obrzęki,
• wodobrzusze,
• dodatnie parametry stanu zapalnego,
• hiperglikemia,
• insulinooporność,
• uszkodzenie wątroby.

Obrzęki i hipoalbuminemia są spowodowane przez zwiększone wytwarzanie cytokin w wyniku stanu zapalnego. Wpływają one na „uciekanie” albumin z przestrzeni wewnątrznaczyniowych do przestrzeni śródmiąższowych. Zmniejsza się ilość płynów krążących oraz zwiększa się retencja wody i sodu, wpływając na powstanie obrzęków [1, 2, 3].

Kwashiorkor – leczenie

Zanim przystąpi się do leczenia, należy dowiedzieć się, co jest przyczyną niedożywienia. Leczenie opiera się na leczeniu żywieniowym oraz farmakologicznym, w zależności od współistniejącej jednostki chorobowej oraz ciężkości objawów.

Głównym celem terapii jest przywrócenie prawidłowych funkcji komórek, które zazwyczaj powracają w ciągu pierwszych 10 dni. Kolejnym – odbudowa utraconych tkanek. Przed przystąpieniem do leczenia należy ocenić stan odżywienia pacjenta i jego zapotrzebowanie na substancje odżywcze, uwzględniając aktualną sytuację chorego. Przed zastosowaniem odpowiedniego żywienia należy wyrównać zaburzenia wodno-elektrolitowe, niedobory składników mineralnych oraz witamin.

W zależności od sytuacji chorego należy dobrać odpowiednią metodę leczenia żywieniowego. O ile jest to możliwe, dąży się zawsze do żywienia drogą przewodu pokarmowego. Jest kilka metod leczenia.

1. Dieta zwykła – dieta tradycyjna, odpowiednio zbilansowana. Stosuje się ją, kiedy możliwe jest żywienie drogą naturalną. Energetyczność posiłków można zwiększyć poprzez dodawanie do potraw masła i mleka w proszku, gotowanie kaszy bądź ryżu na mleku zamiast na wodzie, dodawanie bakalii do sałatek, zabielanie zup śmietanką, żółtkiem. Źródłem białka w diecie powinny być chudy drób, produkty mleczne, jajko kurze, ryby. W przypadku niewystarczającego pokrycia na składniki odżywcze można wprowadzić doustne suplementy pokarmowe np. Nutridrinki czy też Resource. Średnio chorzy tolerują do 2 buteleczek dziennie. Tego typu preparaty należy pić je powoli. Ze względu na wysoką osmolarność mogą one powodować biegunkę i dyskomfort w jamie brzusznej. Preparaty można chłodzić, dodawać do gotowych potraw – deserów, zup, sosów. W aptekach dostępne są suplementy pokarmowe o różnym składzie i smaku.
2. Żywienie dojelitowe – stosuje się je w sytuacji, kiedy nie można żywić pacjenta drogą doustną. Pożywienie wprowadza się przez zgłębnik, jeżeli taki sposób żywienia będzie trwać mniej niż 30 dni, lub przez przetokę odżywczą przy żywieniu powyżej 30 dni. W ten sposób pokarm trafia do żołądka albo do jelita cienkiego. Można stosować dietę miksowaną, czyli tzw. dietę kuchenkową, z posiłkami o płynnej konsystencji. Jednak ze względu na zmienny skład i duże prawdopodobieństwo zatkania zgłębnika wybiera się gotowe diety przemysłowe, które mają stały skład, a gęstość jest dostosowana do żywienia przez zgłębnik.
3. Żywienie pozajelitowe – jest stosowane, kiedy nie można pokryć wystarczającego zapotrzebowania na składniki odżywcze drogą pokarmową lub z jakiegoś powodu nie można w ten sposób żywić chorego. Jeżeli przewidywany jest okres karmienia poniżej 7 dni, stosuje się żywienie drogą żył obwodowych, jeżeli powyżej 7 dni – żyłą główną. W żywieniu pozajelitowym stosuje się specjalnie przygotowane przemysłowo worki odżywcze.

Jeżeli nie ma przeciwwskazań, można łączyć powyższe metody. Żywienie należy wprowadzać stopniowo – powoli zwiększać energetyczność diety i zawartość białka, aby przeciwdziałać zespołowi ponownego odżywiania (organizm nie jest w stanie przystosować się nagle do dużych ilości składników odżywczych).

Przy leczeniu żywieniowym stale monitoruje się stan odżywienia pacjenta poprzez pomiar jego masy ciała, kontrolę równowagi wodno-elektrolitowej, witamin i składników mineralnych, stężenie glukozy, białka całkowitego i albumin, profilu lipidowego, prób wątrobowych [2, 3].

Niedożywienie jest chorobą, której trzeba zapobiegać, a gdy już wystąpi, należy ją leczyć. Przyczyny jej powstania mogą być różne. Jeżeli wynika ona z choroby podstawowej, należy ją również leczyć. Niepodjęcie odpowiednich kroków skutkuje zaburzeniem funkcjonowania wielu układów i narządów. Im szybciej zostanie rozpoznane niedożywienie, tym większe szanse powrotu pacjenta do pełnego zdrowia.