Saponiny – w żywności i kosmetyce. Działanie saponin

Saponiny są naturalnymi substancjami pochodzenia roślinnego, które wykazują szerokie spektrum działania. Ze względu na swoje charakterystyczne właściwości znalazły zastosowanie w farmaceutyce m.in. do produkcji leków steroidowych, a także kosmetyce i produkcji żywności. Co warto wiedzieć na temat saponin? Zapraszam do lektury!

Saponiny

Saponiny stanowią mocno rozpowszechnioną grupę substancji, które produkowane są wyłącznie przez organizmy roślinne. W królestwie roślin można doszukać się ponad 500 różnych gatunków. Nazwa saponin wywodzi się od łacińskiego słowa sapo, oznaczającego „mydło”, co związane jest w charakterystycznymi właściwościami saponin do tworzenia piany w kontakcie z wodą. Z chemicznego punktu widzenia, saponiny zbudowane są z dwóch części, pierwszej tzw. glikonu (element cukrowy) oraz aglikonu (element nie cukrowy o charakterze steroidowym lub trójpertenowym).

Saponiny steroidowe

Jedną z najczęściej stosowanych klasyfikacji saponin jest podział na dwie grupy pod względem rodzaju i liczby pierścieni wchodzących w skład glikonu (część cukrowa): triterpenowe oraz steroidowe. Do powszechnych saponin o  charakterze sterodiowym zaliczamy sarsasapogeninę, smilageninę, tigogeninę, hekogeninę oraz diosgenina, które znalazły zastosowanie w produkcji leków steroidowych oraz hormonów np. progesteronu czy pochodnych kortyzonu. W 1943 r. uczony Russell E. Marker opracował schemat procesu przemian sapogenin steroidowych do progesteronu wykorzystując do tego celu mikroorganizmy. 

Oprócz wspomnianego działania, diosgenina wykazuje działanie przeciwzapalne oraz cytotoksyczne w kierunku komórek nowotworowych, poprzez zahamowanie cyklu komórkowego i obumarcie komórki. W badaniach naukowych stwierdzono również działanie obniżające poziom cholesterolu we krwi u szczurów, a także działanie poprawiające jakość życia osób z autoimmunologicznym, reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS).

Saponiny – działanie 

Saponiny stanowią ciekawą, ale nie w pełni sklasyfikowaną grupę substancji o różnorodnych właściwościach. Posiadają słodki lub gorzki smak, mają zdolność emulgowania (obniżania napięcia powierzchniowego, co umożliwia wymieszanie dwóch nie mieszających się naturalnie substancji np. olej i woda), a także tworzenia piany po kontakcie z wodą. Wykazują ponadto szerokie działanie lecznicze, antynowotworowe, przeciwzapalne. Wywierają działanie moczopędne. Saponiny steroidowe wyizolowane m.in. z czosnku obniżają poziom cholesterolu we krwi, dlatego wart,o aby osoby mające nieprawidłowe wartości lipidogramu w swojej diecie uwzględniły czosnek. Saponiny otrzymane z kwiatów dziewanny, znajdują zastosowanie w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych, objawiających się kaszlem, chrypką, katarem, zapaleniem gardła.

Niektóre saponiny wchodzą w skład leków glikozydów nasercowych, ponieważ ułatwiają wchłanianie właściwej substancji leczniczej do organizmu człowieka. Inne znajdują zastosowanie w preparatach przeznaczonych do pielęgnacji skóry pokrytej żylakami, gdyż posiadają właściwości uszczelniania i wzmacniania naczyń krwionośnych.

Saponiny – toksyczność 

Saponiny w dawkach farmakologicznych podawanych w porcjach leków o odpowiedniej dla naszego zdrowia dawce, nie wywierają niekorzystnego wpływu na organizm człowieka. Pobranie z żywnością toksycznych dawek saponin jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy nieświadomie spożyjemy dużą porcję rośliny bogatej w saponiny, a są to najczęściej mało rozpowszechnione zioła np. ziele bluszczu, korzeń mydlnicy, korzeń pierwiosnka. Za toksyczną dawkę uważa się 50 mg na kilogram masy ciała, co może wywołać ciężkie uszkodzenia nerek oraz wątroby, a także hemolizę (rozpad krwi), a w najgorszym wypadku może doprowadzić do śmierci. 

Saponiny w żywności 

Saponiny stanowią naturalny składnik wielu roślin, co tłumaczy ich szerokie rozpowszechnienie.  Znajdują się w zewnętrznej okrywe roślin zbożowych jadalnych np. komosy ryżowej czy amarantusa i zostają usunięte z ziaren metodą mechaniczną lub fizyczną. Dlaczego? Z technologicznego punktu widzenia saponiny stanowią składnik antyodżywczy, czyli niepożądany, z uwagi na gorzki posmak jaki nadają, co pogarsza jakość i smak produktów. Dodatkowo łatwość pienienia saponin sprawia, że producenci żywności starają się do minimum ograniczyć ich zawartość w sprzedawanych ziarnach, ponieważ podczas gotowania ziaren amarantusa w garnku pojawiłaby się spora ilość piany. Warto wspomnieć, że u osób chorych na celiakię, które spożywają duże ilości komosy ryżowej i amarantusa,  jeśli ziarna nie zostałyby wcześniej oczyszczone z saponin, mogłoby dojść do niewytłumaczalnych krwotoków, gdyż saponiny mają działanie hemolityczne i powodują obniżenie krzepliwości krwi. Te właściwości chętnie wykorzystają farmaceuci, produkując z saponin leki dla osób z nadkrzepliwością krwi. Co dla jednego dobre, dla drugiego nie koniecznie.

Saponiny w kosmetyce

Najczęściej wykorzystywanymi ekstraktami roślinnymi do produkcji kosmetyków są następujące grupy substancji o działaniu antyoksydacyjnym: polifenole, flawonoidy, antocyjany, karotenoidy oraz saponiny. Działanie antyoksydacyjne opiera się na niszczeniu lub niwelowaniu wolnych rodników tlenkowych, których nadmiar przyczynia się do przedwczesnego starzenia się komórek. Zatem saponin możemy spodziewać się w składzie kosmetyków anty-aging. Warto wspomnieć, że saponiny są zaliczane do substancji roślinnych, które pomagają w walce z nieestetycznym i niechcianym cellulitem. Cechami, które umożliwiają działanie antycellulitowe jest wzmocnienie naczyń krwionośnych oraz limfatycznych, co normalizuje przepuszczalność naczyń, obniżając prawdopodobieństwo obrzęków. Saponiny zawarte w kosmetykach wpływają na poprawę mikrokrążenia, co przy regularnym stosowaniu i w połączeniu z racjonalną dietą oraz aktywnością fizyczną uelastycznia i poprawia odżywienie tkanki dotkniętej cellulitem.

Wachlarz możliwości zastosowania saponin jest ogromny, za czym przemawia duże rozpowszechnienie występowania tych związków w surowcach roślinnych. Przechadzając się łąką zwróć uwagę na rośliny, które uważasz za chwasty, ponieważ z naukowego punktu widzenia mogą stanowić zasobne źródło związków wykorzystywanych powszechnie do produkcji leków oraz kosmetyków.