Co to jest melatonina? Działanie i skutki uboczne melatoniny

Aktualizacja: 11 kwietnia, 2024

W ostatnich czasach znacząco wzrósł problem bezsenności i nieefektywnego snu. Dodatkowo zmieniające się trendy w stylu życia, takie jak tendencja do nocnej konsumpcji czy nadmierne przyjmowanie diet bogatych w kalorie skutkują zaburzeniami cyklu snu i całego rytmu dobowego. Zjawisko takie sprzyja rozwojowi wielu chorób. Niezwykle istotne znaczenie odgrywa tutaj melatonina – a więc hormon odpowiedzialny za prawidłowy sen. Przeczytaj artykuł i dowiedz się więcej na temat jego działania, dawkowania i skutków ubocznych stosowania!

Melatonina

Melatonina to hormon sekrecyjny, a właściwie indolamina, syntetyzowany oraz wydzielany przez szyszynkę. Dodatkowo melatonina wytwarzana jest przez komórki enterochromafinowe błony śluzowej przewodu pokarmowego. Po raz pierwszy wyizolowana została w 1958 roku. Pełna jej nazwa to N-acetylo-metoksytryptamina, jednak nazywana bywa częściej hormonem ciemności. 

Jej stężenie w osoczu w nocy mieści się na poziomie ok. 80–100 pg/ml, jednak w dzień osiąga znacznie niższą wartość równą 10–20 pg/ml. Dzieję się tak, ponieważ w ciągu dnia jej produkcja jest hamowana przez organizm, a w nocy stymulowana w celu utrzymania rytmu okołodobowego. Proces ten rozpoczyna się od godziny 21, osiągając maksimum między godziną 2 a 4 nad ranem. Jej synteza zostaje zahamowana ok. 7–9 rano. Uwalniana jest ona pierwszy raz około 6 czy 12 tygodnia po urodzeniu, jednak najwyższy poziom sekrecji osiąga w wieku 3–5 lat. Po tym czasie, w okresie dojrzewania organizm przyjmuje fazę stanu stacjonarnego oraz postępująco spada w okresie dojrzałości. Jej działanie funkcjonalne okazuje się być wszechstronne. W ostatnich latach odnotowano związek między ową substancją a układem nerwowym, hormonalnym czy immunologicznym. Uważana jest ponadto za jednego z członków sieci neuroendokrynnoimmunologicznej. 

Melatonina – działanie

Główną funkcją melatoniny jest regulacja rytmu okołodobowego, czyli koordynacji aktywności okołodobowej, co uznawane jest za czynnik sprzyjający senności. Według źródeł jego deregulacja ściśle związana jest z wystąpieniem zespołu metabolicznego, w tym cukrzycy i otyłości. Wykazuje ona znaczącą rolę w neuroimmunomodulacji. Poza tym działa ona jako naturalny przeciwutleniacz o właściwościach immunostymulujących, a także przeciwnowotworowych, zwłaszcza tych zależnych od hormonów. Okazuje się bowiem, że wywołuje aktywność onkostatyczną w szeregu różnorodnych linii komórek rakowych. Co więcej według niektórych doniesień redukuje ona toksyczne efekty uboczne zarówno choroby, jak i terapii leczniczej. Jej aktywność antyoksydacyjna jest upodobniona do witaminy E. Według niektórych badaczy jest czynnikiem fundamentalnym dla procesu starzenia się. Świetnie funkcjonuje jako wymiatacz wolnych rodników. Warto wspomnieć, iż badania wskazują również na jej wpływ na gospodarkę węglowodanową. Otóż okazuje się, że zaburzenia w jej stężeniach skutkują równoczesnym zaburzeniom w poziomie insuliny w surowicy. Ponadto udowodniono, iż u osób z cukrzycą odnotowuje się obniżone wartości melatoniny i jednoczesne zwiększone insuliny. Na tym nie koniec, otóż jej suplementacja wywołuje efekt hipotermiczny oraz utratę ciepła przez dystalne obszary skóry u osób z zaburzeniami rytmu okołodobowego, ale także u osób zdrowych, zarówno młodych, jak i w wieku podeszłym. Warto dodać, iż jej suplementacja skutecznie wpływać może na homeostazę glukozy. Z tego względu wysnuć można wniosek, iż praktyka taka uskutecznić może terapię mającą na celu przezwyciężenie skutków cukrzycy. Jej zdrowotna rola na tym się nie kończy, gdyż okazuje się być potencjalnie przydatna w zespole jelita drażliwego (IBS), zwłaszcza w niwelowaniu objawów bólu oraz ruchliwości jelit w zaparciach. Co ciekawe wywołuje ona zarówno działanie pobudzające, jak i hamujące na mięśnie gładkie jelit, jak również redukuje nasilenie patologii zapalnych w ich rejonie. Poza tym melatonina odpowiada za zwiększenie aktywności komórek NK (natural killers – usuwanie martwych i uszkodzonych komórek), a także odpowiedzi immunologicznej (komórkowej i humoralnej). Istotny jest fakt, że wzmaga stymulację komórek osteoblastycznych kości, zatem skuteczna może być w leczeniu i zapobieganiu osteoporozie. Na dodatek u kobiet pracujących na nocną zmianę lub często podróżujących i cierpiących wskutek tego na zaburzenia snu odnotowuje się redukcję objawów takich jak.: zwiększona czy zmniejszona długość cyklu miesiączkowego, zmiana w czasie jego trwania bądź intensywności, czy bolesne miesiączkowanie. Wykazano także, iż spowalnia ona zmiany zwyrodnieniowe, jak również postęp kliniczny choroby Alzheimera, gdyż hamuje utlenianie dopaminy. Może  działać kardioprotekcyjne i redukująco na stężenie lipidów we krwi. 

Melatonina na sen

Melatonina wywiera głównie funkcję modulatora snu. Działanie to jest dokładnie udokumentowane. Ze względu na pogorszoną jej syntezę w wieku starszym, niekiedy zalecana jest jej suplementacja, zwłaszcza > 55. roku życia przy jednocześnie występującej bezsenności. Jej skuteczne oddziaływanie odnotowywane jest zarówno w zaburzeniach zegara dobowego, jak i opóźnionych czy zaawansowanych zaburzeń fazy snu oraz łagodzeniu skutków pracy zmianowej. Przydatna okazuje się również w przypadku osób niewidomych. Jej suplementacja zwiększa jakość oraz długość snu. Co więcej udowodniono, iż istotnie poprawia funkcjonowanie dnia następnego. Jest środkiem szeroko stosowanym nie tylko wśród dorosłych, ale również najmłodszych, np. tych dotkniętych epilepsją. W porównaniu do większości leków nasennych melatonina wykazuje niewielki potencjał uzależniający, dodatkowo nie odnotowano rozwoju zjawiska tolerancji czy też pogorszenia samopoczucia, które często nazywane bywa uczuciem „kaca”. Ponadto po szeregu badań potwierdzono, iż odznacza się łagodnym profilem działań niepożądanych, a także dostępna jest bez recepty. Doniesienia naukowe informują, że jest ona niezwykle korzystna w zwalczaniu większości pierwotnych zaburzeń snu.

Melatonina w ciąży

Melatonina, jak już wspomniałam, produkowana jest w szyszynce, która dojrzałość osiąga po urodzeniu. Jej stężenie wzrasta po zapłodnieniu, a następnie powraca do poziomu podstawowego po porodzie. W okresie ciąży zatem dostarczana jest z organizmu matki i przenika wszelkie bariery fizjologiczne, łącznie z tą łożyskową bez jakiejkolwiek modyfikacji. Co więcej jej produkcja rozpoczyna się dopiero ok. 6–12 tygodnia życia, zatem karmienie piersią w tym okresie jest naprawdę istotne. To właśnie z mlekiem matki dostarczana jest ona do organizmu maluszka. Hormon ten wpływa na wewnętrzne rytmy płodu. Jej obecność odnotowano także w płynach owodniowych. Doniesienia naukowe wskazują, iż odgrywa ona istotną rolę zarówno podczas ciąży, jak i porodu. Co więcej wpływa na ekspresję genów, syntezę kortyzolu, jak również stymulację noradrenaliną płodowego skurczu tętnic mózgowych. Dodatkowo wiele źródeł donosi, iż zaangażowana jest ona w neuroprotekcję dziecka. Oczywisty jest fakt, że warunkuje ona prawidłowy rytm okołodobowy potomka w przyszłości. Jej niskie stężenie skutkować może opóźnieniem wewnątrzmacicznego wzrostu. Ponadto jest ona niezwykle ważna w prawidłowym rozwoju i funkcjonowaniu łożyska. Na dodatek zaburzenia w jej wydzielaniu wiążą się z wysokim ryzykiem wcześniactwa czy też poronień. Warto wspomnieć, iż wspomaga ona walkę z wolnymi rodnikami, które często są przyczyną osłabienia dojrzewania oocytów, a więc komórek dających początek komórkom jajowym, w efekcie leczenie melatoniną skuteczne może być w zwalczaniu niepłodności, a także wiąże się z lepszymi wynikami w czasie ciąży. Oprócz tego wykazano, że zmniejsza ona niedotlenienie płodu, peroksydację lipidów oraz śmierć komórek, a także stabilizuje barierę krew-mózg płodu. Ponadto usprawnia rozwój neuronalny, zmniejsza uszkodzenie mózgu oraz stres oksydacyjny u dzieci. Melatonina odgrywa rolę w rozwoju i utrzymaniu funkcji płodowej nadnerczy w warunkach życia płodowego oraz zwiększa przepływ krwi pępowinowej. Dysfunkcja szyszynki wiązać może się ze wzrastaniem częstości występowania nagłej śmierci niemowląt. Dowody sugerują, iż suplementacja melatoniny może być sposobem na zapobieganie stanów przedrzucawkowych u ludzi, a także eliminuje ryzyko niedożywienia płodu. 

Melatonina dla dzieci

Melatonina stosowana jest, jak już wspomniałam, nie tylko w przypadku osób dorosłych, ale również dzieci i niemowląt. Znajduje ona zastosowanie w celu poprawy snu czy trudności w uczeniu się, a także w przypadkach sepsy. Istotne jest, iż jest ona całkowicie bezpieczna, nawet w sytuacji leczenia innymi farmaceutykami. Dodatkowo u noworodków cierpiących na zespół zaburzeń oddechowych opóźnia rozwój dysplazji oskrzelowo-płucnej, a także przewlekłej choroby płuc. Co więcej wykazano, iż leczenie omawianym hormonem skutkuje redukcją prozapalnych cytokin i jednocześnie poprawą wyników klinicznych. Ponadto ważne znaczenie ma tutaj jej funkcja przeciwutleniająca, gdyż dzieci, a zwłaszcza noworodki, są szczególnie podatne na stres oksydacyjny powodujący zaburzenia rozwojowe. 

Melatonina skuteczna jest także w walce z posocznicą, a więc sepsą noworodkową, poprzez redukcję poziomu peroksydacji lipidów i znaczne polepszenie wyników. Warto wspomnieć, iż nie pozostaje ona bez wpływu na stres oksydacyjny, który uznawany jest za jeden z najważniejszych czynników wpływających na zdrowie człowieka w dalszym życiu. Może brać początek od depresji poporodowej matki, konfliktu rodzinnego czy przemocy fizycznej, której dziecko jest świadkiem. Badania dowiodły, iż codzienna suplementacja melatoniną widocznie redukuje jego skutki. Przynosi ona także ulgę dzieciom cierpiącym na zaburzenia snu (co dotyka ok. 25% dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym), także tych ze spektrum zaburzeń autystycznych czy zespołem Aspergera. W kontekście chirurgii dziecięcej substancja ta wiąże się z szybszym powrotem do zdrowia, zmniejszoną częstością występowania pooperacyjnego majaczenia i mniejszą częstością zaburzeń snu w porównaniu do innych preparatów. 

Melatonina – przeciwwskazania

Wiele preparatów farmaceutycznych wchodzi w interakcję z innymi produktami. Melatonina, choć bardzo bezpieczna, hamuje syntezę prostaglandyn. Ze względu na ich istotną funkcję w funkcjonowaniu układu krążenia, jak i hormonalnego u płodu, należy zwrócić na to uwagę przed zastosowaniem suplementacji. Ostrożność zachować winny osoby przyjmujące także fluwoksaminę, która wzmaga jej stężenie. Poza tym w grupie leków obarczonych ryzykiem znajduje się 5- lub 8-metoksypsoralen, cymetrydyna, estrogeny, chinolony, których działanie podobne jest do poprzedniego preparatu. Co ciekawe palenie papierosów może redukować poziom omawianego hormonu. Samoistnej suplementacji dokonywać z pewnością nie powinny kobiety w ciąży, a także karmiące. Oczywiście wszystkie osoby dotknięte nadwrażliwością na melatoninę, a także ciężkie alergie winny zrezygnować z jej przyjmowania. Podobnie pacjenci cierpiący na choroby autoimmunologiczne czy nowotwory układu limfatycznego, a także schorzenia wątroby. Dodatkowych jej ilości powinny unikać dzieci, jak i osoby będące pod wpływem napojów alkoholowych, gdyż zmniejszają one skuteczność działania nasennego. Nie do końca znane jest oddziaływanie na jej stężenie środków takich jak agoniści/antagoniści receptorów adrenergicznych, opioidowych, leki przeciwdepresyjne, inhibitor prostaglandyn, benzodiazepina, tryptofan. Ponadto melatonina może nasilać działanie uspokajające niektórych preparatów, m.in. zaleplonu, zolpidemu czy zoopiklonu. Warto dodać, iż ostatni lek podawany jednocześnie z omawianą substancją prowadzi do nasilonych zaburzeń uwagi, pamięci, a także koordynacji. W przypadku tiorydazyny oraz imipraminy nie zauważono interakcji, jednak stwierdzono zwiększone uczucie rozluźnienia i trudności w wykonywaniu codziennych zadań.

Melatonina – dawkowanie

Dawkowanie melatoniny jest różnorodne w zależności od wieku i stanu zdrowia pacjenta. Przy zaburzeniach rytmu dobowego u niewidomych zaleca się podaż 1–6 mg przed snem. Taka sama dawka obowiązuje w przypadku zaburzeń rytmu snu oraz czuwania. Sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana w patologii związanych ze zmianą stref czasowych. Wówczas dawkowanie wygląda następująco:

• Loty na wschód:
  • 2 dni przed planowanym wylotem: 1–6 mg ok. 19:00;
  • Przez kolejne 4 dni: 1–6 mg na godzinę przed snem.
• Loty na zachód:
  • Godzinę przed snem przez 4 dni po przylocie: 1–6 mg.

W przypadku dzieci z niepełnosprawnościami zazwyczaj stosowane są ilości od 2 mg do 10 mg. Osoby cierpiące na krótkotrwałą bezsenność, z niską jakością snu, po 55. roku życia powinny zażywać 2 mg ok. 1–2 godziny przed snem. Kuracja nie powinna trwać dłużej niż 13 tygodni. Pamiętać jednak należy, że indywidualną dawkę dla każdej osoby powinien ustalić lekarz prowadzący, a przyjmowanie jakichkolwiek farmaceutyków na własną rękę może okazać się niebezpieczne. 

Przedawkowanie melatoniny

Według źródeł naukowych duże dawki melatoniny nie wpływają negatywnie na rozwój płodu. Dodatkowo wysoka dawka nie wiąże się z pogorszeniem dobrostanu zarówno dziecka, jak i matki oraz nie zmienia aktywności mięśniówki macicy w późnym okresie ciąży. Szerokie metaanalizy udowodniły, iż toksyczność owego hormonu jest wyjątkowo niska i nie wywołuje poważnych negatywnych skutków ubocznych, nawet przy wyjątkowo wysokich ilościach. Dane te odnoszą się równocześnie dla najmłodszych z różnorodnymi zaburzeniami neurologicznymi. W przypadku przedawkowania jedynym sposobem terapii jest płukanie żołądka i leczenie objawowe, niestety brak jest określonego antidotum na ten stan.

Melatonina – skutki uboczne

Mimo iż melatonina uznawana jest za niezwykle bezpieczną, należy zachować umiar, podobnie jak w przypadku wszystkich innych preparatów farmaceutycznych. Niekiedy zgłaszane są również działania niepożądane, np. wzrost aktywności napadów u dzieci z zaburzeniami neurologicznymi leczonych właśnie omawianym hormonem. Istotne jest, że jej stosowanie nie zaburza fazy snu, a wręcz reguluje je. Co więcej, jak już wspomniałam nie odnotowano uzależnienia czy zjawiska „tolerancji”. Poza tym nie skutkuje zwiększoną drażliwością, choć w znikomych przypadkach powodować może niepokój, nerwowość, migreny, pobudzenie psychoruchowe, a także zaparcia czy suchość w ustach. Dodatkowo pojawić może się hiperbilirubinemia, nadmierne pocenie się, astenia czy wzrost masy ciała. Bardzo rzadko jej pobieranie prowadzić może do leukopenii, małopłytkowości, hipertriglicerynemii, zmian nastroju, agresji, wzrostu libido czy niewyraźnego widzenia oraz nasilonego łzawienia. Pojawić mogą się ponadto zaburzenia żołądkowo-jelitowe, cuchnący oddech, a także zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych czy świąd i suchość skóry. Podczas regularnego jej stosowania może jednak pojawić się uczucie zawrotów czy bólów głowy. Mogą pojawiać się również koszmary senne oraz lekkie przygnębienie. Sytuacje takie są jednak bardzo rzadkie i nie psują renomy omawianego hormonu w porównaniu z szeregiem jego korzystnych właściwości.

Melatonina w jedzeniu

Melatonina to hormon produkowany przez nasz organizm. Substratem do jej produkcji jest tryptofan będącym aminokwasem, który znajduje się w wielu produktach spożywczych. Ulega on w organizmie ludzkim przekształceniu w serotoninę, która natomiast podczas dalszych przemian, uzależnionych od rytmu okołodobowego, daje melatoninę. Ich spożycie skutkować może działaniem usprawniającym zasypianie, a także poprawiającym jakość snu w przypadku zaburzeń o niskim nasileniu. Do owych surowców zalicza się m.in.:

• rośliny strączkowe,
• nabiał,
• nasiona słonecznika,
• banany,
• szpinak
• maliny,
• truskawki,
• jeżyny.

Podsumowując problemy z zasypianiem dotykają coraz większą liczbę osób, zwłaszcza w wieku podeszłym. Na szczęście melatonina jest substancją niezwykle skuteczną w jego eliminacji. Dodatkowo dostarcza ona szeregu pobocznych korzyści, a także wykazuje znikomą szkodliwość, dlatego stosować ją może praktycznie każdy. Oczywiście, jak w przypadku wszelkich innych preparatów należy zachować ostrożność i umiar, a najlepiej skonsultować się ze specjalistą.