Dieta przeciwnowotworowa - profilaktyka

Zachorowalność na różnego rodzaju nowotwory wśród społeczeństwa wciąż wzrasta. Z tego powodu tak ważna jest wczesna profilaktyka w postaci odpowiedniego żywienia oraz aktywności fizycznej.

Nowotworem można nazwać proces niekontrolowanego rozrostu komórek organizmu, które ulegają zmianom strukturalnym oraz czynnościowym. Patologicznie zmienione komórki mogą rozprzestrzeniać się na różne organy i inne tkanki tworząc tzw. przerzuty. Nowotwory można podzielić na dwie kategorie: łagodne i złośliwe.

Każdego roku na całym świecie odnotowuje się coraz więcej zachorowań na różnego rodzaju nowotwory. Jak wynika z danych Krajowego Rejestru Nowotworów, co roku ponad 160 tys. osób dowiaduje się, że ma raka złośliwego. Z tej liczby około 100 tys. przypadków kończy się śmiercią. Nowotwory – zaraz po chorobach układu krążenia, są drugą przyczyną zgonów w Polsce. Raka najczęściej diagnozuje się u ludzi po 55 roku życia. U kobiet najczęściej występuje rak płuc, jelita grubego, piersi, a u mężczyzn: nowotwór płuc, gruczołu krokowego oraz jelita grubego. Na świecie statystyki zachorowań na różne typy nowotworów, w tym jelita grubego, piersi i prostaty, nie są jednakowe i różnią się między Krajami o niższych i wyższych dochodach.

 

Przyczyny nowotworów

Oszacowano, że zasadniczymi czynnikami rozwoju nowotworów złośliwych są:

• czynniki genetyczne (15%)
• nieprawidłowa dieta (30%)
• brak ruchu (5%)
• palenie tytoniu (30%)
• otyłość (5%)
• infekcje (np. WZW – rak wątroby, HPV – rak szyjki macicy; 5%)
• alkohol (3%)
• czynniki zawodowe (5%)
• inne (np. promieniowanie, zanieczyszczenie środowiska, związki chemiczne).

Odpowiednie żywienie w chorobie nowotworowej może:

• poprawić nastrój i kondycję fizyczną
• pomóc utrzymać należyty stan odżywienia podczas terapii
• wzmocnić układ odpornościowy oraz pomóc zwalczać infekcje
• ułatwić radzenie sobie z negatywnymi skutkami leczenia
• zwiększyć potencjał regeneracji organizmu i odbudowy uszkodzonych tkanek
• pomóc wrócić do pełni sił po wyczerpującej chorobie i terapii.

Profilaktyka nowotworów – jak dieta wpływa na ryzyko raka?

Ryzyko zachorowania na raka zwiększa się wraz z wiekiem, natomiast częstość występowania choroby w głównej mierze zależy od ekspozycji na czynniki zewnętrzne (biologicznie, chemiczne, fizyczne) i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych należą m.in. wirusy, promieniowanie ultrafioletowe, bakterie, nawyki żywieniowe, zanieczyszczenia środowiska, natomiast czynniki wewnętrzne obejmują: układ odpornościowy, stres, geny i gospodarkę hormonalną.

Aby zapobiec rozwojowi nowotworów lub zminimalizować ryzyko ich rozwoju należy zmodyfikować sposób żywienia i styl życia oraz stosować urozmaiconą dietę, w której nie brakuje substancji mineralnych i witamin. W diecie antyrakowej nie powinno zabraknąć żywności roślinnej oraz składników bioaktywnych pożytecznych dla organizmu.

Podstawowe zasady obejmują:

• Spożywanie odpowiedniej porcji owoców i warzyw, które obniżają ryzyko raka krtani, jamy ustnej, żołądka, przełyku, płuc i gardła. Produkty te obfitują w antyoksydanty, czyli przeciwutleniacze unieszkodliwiające reaktywne formy tlenu, które to mogą uszkadzać komórki ciała i predysponować do rozwoju nowotworów. Zatem warto w diecie uwzględniać warzywa, takie jak: brokuły, szpinak, cebula, czosnek, brukselka, burak, kalafior, szparagi i kapusta.
• Ograniczenie spożycia czerwonego mięsa oraz przetworzonych wyrobów mięsnych. Badania naukowe wskazują, że nadmierna konsumpcja przetworzonego mięsa, czyli wędzonego, solonego, marynowanego, suszonego, peklowanego bądź zawierającego konserwanty, może przyczynić się do nowotworu jelita grubego. Eksperci oszacowali, że regularne jedzenie zaledwie 50 g przetworzonego mięsa zwiększa ryzyko rozwoju raka o ponad 18%. Zdaniem specjalistów należy ograniczyć w codziennej diecie ilość czerwonego mięsa (cielęciny, wołowiny, baraniny, wieprzowiny, jagnięciny, koźliny, dziczyzny) do 500 g tygodniowo. Za to częściej należy sięgać po ryby morskie i ewentualnie mięso drobiowe.
• Ograniczenie spożycia żywności wysokoprzetworzonej (wyroby cukiernicze, produkty typu fast food, słodkie napoje, słodycze, konserwy, zupy w proszku).
• Zmniejszenie spożycia soli (do 5 g dziennie) – sól jest źródłem sodu, którego nadmiar prowadzi do uszkodzenia błony śluzowej żołądka.
• Zmniejszenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) – występują w produktach pochodzenia zwierzęcego (maśle, smalcu, tłustych wędlinach). Zamiast nich należy częściej wybierać oleje roślinne (np. lniany, rzepakowy, oliwę), najlepiej nierafinowane. Do tego orzechy i nasiona, które zawierają dobroczynne wielonienasycone kwasy tłuszczowe (omega-3).
• Błonnik pokarmowy – zbyt małe spożycie włókna w diecie jest wynikiem niewystarczającej konsumpcji warzyw, produktów z pełnego ziarna i owoców. Warto dodać, że dieta uboga w ten składnik balastowy zwiększa ryzyko nowotworu jelita grubego.
• Unikanie alkoholu – nie należy przesadzać ze spożyciem alkoholu. Jego częsta konsumpcja prowadzi do schorzeń, takich jak: zapalenie trzustki czy marskość wątroby. Co ważne, nie istnieje bezpieczna porcja alkoholu – każda, nawet nieduża dawka może zwiększać ryzyko niektórych rodzajów raka (np. piersi).
• Unikanie zepsutej żywności – pleśń zawiera mykotoksyny (w tym aflatoksynę), które zwiększają ryzyko zachorowań na raka. Rakotwórcze substancje mogą rozwijać się w nieświeżych pokarmach, takich jak: ziarna zbóż, orzechy czy rośliny strączkowe.
• Unikanie picia gorących płynów – niewskazane jest picie napojów o wysokiej temperaturze (przekraczającej 65°C). Gorące płyny mogą uszkodzić błonę śluzową pokrywającą jamę ustną, przełyk, gardło oraz żołądek. Wtedy substancje rakotwórcze przenikają do organizmu o wiele łatwiej.

Należy również zwrócić uwagę na odpowiednie techniki kulinarne w trakcie przyrządzania posiłków – w czasie smażenia, grillowania i wędzenia w wysokich temperaturach mogą powstawać związki, wśród których najniebezpieczniejsze są wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i heterocykliczne aminy aromatyczne (HAA).

W diecie warto zadbać o obecność pożywienia zawierającego:

• Katechiny – należą do polifenoli, znajdują się w zielonej herbacie, chronią organizm przed stresem oksydacyjnym i mają właściwości antynowotworowe.
• Kapsaicyna – substancja czynna obecna w papryce chili. Uważa się, że ten alkaloid może być skutecznym środkiem chemoprewencyjnym, czyli chroniącym przed rozwojem raka. Jak wynika z badań, kapsaicyna ogranicza aktywność czynników rakotwórczych i prowadzi do apoptozy (śmierci komórki).
• Karotenoidy – to antyoksydanty, które mogą chronić organizm przed nowotworami. Znajdują się w pomarańczowych, żółtych, czerwonych warzywach i owocach (np. marchewce, papryce, pomidorach).
• Fitoestrogeny (ligany i izoflawony) – izoflawony można znaleźć w nasionach roślin strączkowych (soi, soczewicy, cieciorce, fasoli), a lignany w sezamie, siemieniu lnianym, produktach zbożowych i herbacie. Są polecane szczególnie kobietom w okresie menopauzy. Poza tym pomagają w przypadku osteoporozy, chorób układu krążenia i nowotworów.
• Glukozynolany – wykazują działanie spowalniające proces rozwoju nowotworu na skutek ochrony DNA przed defektami. Uczestniczą w dezaktywacji substancji kancerogennych, pobudzają apoptozę i przeciwdziałają procesom zapalnym. Występują przede wszystkim w warzywach kapustnych. Zawiera je też rzodkiewka i rzeżucha.
• Likopen – silny przeciwutleniacz, który chroni DNA przed defektami, dodatkowo wykazuje działanie ochronne w przypadku raka prostaty. Można go znaleźć głównie w pomidorach i ich przetworach (soki, przeciery, keczupy, sosy) oraz w arbuzach, owocach dzikiej róży, melonach i gujawie.

Aktywność fizyczna

Oprócz prawidłowej diety w ochronie przed nowotworami ważny jest systematyczny wysiłek fizyczny – należy ćwiczyć minimum pół godziny dziennie. Treningi nie powinny być zbyt intensywne. Zalecanymi sportami są m.in.: jazda na rowerze, marsz, pływanie, lekka gimnastyka. Dowiedziono, że ludzie, którzy z reguły prowadzą czynny tryb życia, są mniej narażeni na ryzyko zachorowania na nowotwór. Potwierdzono dodatni wpływ aktywności ruchowej na zmniejszenie ryzyka raka jelita grubego. Nie bez znaczenia jest również odpowiednia masa ciała. Bazując na wskaźniku BMI, właściwa masa ciała mieści się w granicach 18,5 – 25 kg/m2. Nadwagę stwierdza się, gdy BMI wynosi 25-29 kg/m2, natomiast otyłość, gdy BMI > 30 kg/m2. Nadmierna masa ciała wiąże się ze zwiększonym ryzykiem raka przełyku, piersi, nerek, okrężnicy i trzonu macicy. Ryzyko to wzrasta również, gdy narasta ilość tkanki tłuszczowej w ciele. Ważne jest także unikanie palenia papierosów.

Pestycydy, GMO i ryzyko raka

Pokarm, który może być spożywany w stanie naturalnym, czyli orzechy, warzywa, owoce, zapewnia organizmowi składniki mineralne, witaminy oraz inne potrzebne związki odżywcze, które są najzdrowsze. Jeśli jednak żywność zawiera dodatek niezdrowych chemicznych substancji, może być potencjalnie rakotwórcza. Jeśli produkt, który z pozoru powinien być zdrowy (np. marchewka), jest uprawiany na farmie, gdzie ryzyko narażenia na działanie oprysków, herbicydów i pestycydów jest stosunkowo wysokie, wówczas taki produkt na pewno będzie zawierał pewne ilości szkodliwych związków przyczyniających się do powstawania nowotworów. Aby uniknąć wszelkich toksyn w pożywieniu, najlepiej kupować pokarmy organiczne, które dodatkowo nie zostały zmodyfikowane genetycznie. Obecnie w rolnictwie stosuje się mnóstwo chemikaliów, które przechodzą do żywności, tak więc różne części warzyw i owoców, m.in. ich skórki, korzenie czy liście mogą pochłaniać niekorzystne dla zdrowia substancje.

Bez względu na to, czy sięgamy po produkty organiczne, czy nie, zawsze musimy pamiętać o tym, aby przed spożyciem starannie umyć owoce i warzywa. W ten sposób usuniemy z nich wszelkie pozostałości po chemikaliach. Także składniki chemiczne obecne w produktach przetworzonych, takie jak: sztuczne aromaty, konserwanty i inne dodatki można uznać za związki potencjalnie rakotwórcze. Również wpływ żywności zmodyfikowanej genetycznie (GMO) na rozwój nowotworów nie jest do końca jasny. Badania prowadzone na Uniwersytecie w Caen (Francja) wskazały, że gryzonie, które przez okres dwóch lat karmiono kukurydzą GMO (typu NK603) żyły krócej i chorowały na nowotwór. Zwierzętom podawano także wodę zawierającą środek chwastobójczy Roundup. Dr. Gilles-Eric Seralini – główny autor badań, stwierdził, że ponad 70% samic i 50% samców szczurów żyło na takiej diecie krócej, niż zazwyczaj. Doktor dodał, że gryzonie na diecie GMO oprócz raka, miały także poważnie uszkodzone nerki i wątrobę. Jednak wyniki tych analiz wywołały sporo kontrowersji. Uczonemu zarzucono m.in. to, że prowadzone obserwacje trwały zbyt krótko (ok. 3 miesiące), aby móc jednoznacznie uznać żywność GMO za rakotwórczą. Prof. Alan Boobis z Imperial College (Wielkiej Brytania), oznajmił, że próby wykonano w taki sposób, że trudno je ocenić.

Dieta przeciwnowotworowa – o czym jeszcze warto pamiętać?

• Uwzględnianie w codziennym jadłospisie ziaren i nasion, które są źródłem wielu substancji (kwercetyny, kwasu cynamonowego, kempferolu, mirycetyny, lignanów) o właściwościach antynowotworowych. Szczególnie polecane są pestki dyni, nasiona lnu, ostropest plamisty i babka płesznik.
• Jedzenie pokarmów bogatych w selen (grzyby, orzechy brazylijskie, pestki słonecznika, tuńczyk).
• Picie zielonej herbaty, która obfituje w cenne katechiny (EGCG, galusan epigallokatechiny). Zalecana jest w szczególności zielona herbata matcha, która zawiera jeszcze więcej sprzyjających substancji bioaktywnych w porównaniu do zwykłej zielonej herbaty.
• Każdego dnia warto jeść produkty bogate w witaminę D3 (zalecana dzienna dawka to 2000 IU). Witamina jest potrzebna zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym. U ludzi otyłych porcję tę trzeba zwiększyć do 4000 IU dziennie.

 

Lista produktów mogących chronić przed rakiem

Poniższe produkty zawierają witaminy, przeciwutleniacze, minerały oraz substancje fitochemiczne, które spowalniają rozrost guza i mogą pomóc uczynić organizm niesprzyjającym środowiskiem dla rozwoju nowotworu. Należą do nich:

• winogrona
• jagody
• kurkuma
• kakao
• kiełki brokułów
• warzywa liściaste (jarmuż, bok choy, pietruszka, rukiew wodna, szpinak, kolendra)
• siemię lniane
• grzyby
• quinoa
• imbir
• orzechy tygrysie
• cytryna
• maliny
• truskawki
• warzywa cebulowe (szczypior, czosnek, cebula, por, szalotka)
• pomidory i produkty z pomidorów (np. przecier, koncentrat, sok)
• warzywa kapustne (brukselka, kapusta, brokuły, kalafior)
• owoce cytrusowe
• rzodkiew
• chrzan

Podsumowując: obecność w diecie składników pokarmowych, takich jak: wapń, polifenole roślinne, witaminy (D, C, E, A), karotenoidy, wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3, selen, a także probiotyki i prebiotyki może mieć niebagatelne znaczenie w prewencji chorób nowotworowych. Zalecany model żywienia to taki, w którym nie brakuje pokarmów roślinnych bogatych w błonnik pokarmowy, antyoksydanty i węglowodany (szczególnie te z niskim indeksem glikemicznym). W umiarkowanych ilościach można spożywać także produkty pochodzenia zwierzęcego, zwłaszcza tłuste ryby morskie.

Źródło:
1. Daniel I., Sadowska J. (2016). Przeciwnowotworowe działanie produktów roślinnych – egzotyczne superfoods i produkty z polskiej piramidy. Kosmos Problemy Nauk Medycznych, Tom 65, nr 3, s. 371-381.
2. Werner-Gray L. (2019). Kompleksowa dieta antyrakowa krok po kroku. Vital, Wydanie I. https://wydawnictwovital.pl/wp-content/uploads/2019/11/Kompleksowa-dieta-antyrakowa-Lina-Werner-Gray-IK.pdf (dostęp 10.08.2021r.).
3. https://www.greenpeace.org/static/planet4-poland-stateless/2019/06/45817685-45817685-raport_wplyw_pestycydow_na_zdrowie.pdf (dostęp 10.08.2021r.).
4. https://wco.pl/wp-content/uploads/2016/08/7-dieta-poradnik-fundacja-tam-i-z-powrotem.pdf (dostęp 10.08.2021r.).
5. https://www.everydayhealth.com/cancer-photos/top-foods-to-fight-cancer.aspx (dostęp 10.08.2021r.).